Kosova’ya Yapılan Çerkes Göçü ve İskânı (1864-1865)

Yıl 2021, Cilt: 85 Sayı: 304, 991 - 1024, 10.12.2021

Vahit Cemil Urhan

https://doi.org/10.37879/belleten.2021.991

Öz

XVI. yüzyıldan itibaren Kafkasya’yı hâkimiyeti altına almaya yönelik bir politika izlemeye başlayan ve 1864 yılında Kuzey Kafkasya’yı işgal eden Rusya, bölgede yaşayan Çerkesleri Osmanlı Devleti topraklarına göç etmeye zorlamıştır. 1850’lerde başlayan Çerkes göçleri 1862-1865 yılları arasında yoğunlaşmış ve 1860’ların sonuna kadar devam etmiştir. Sürekli isyanların yaşandığı Balkanlar’da Çerkeslerin savaşçılığından yararlanmak ve Müslüman nüfusunu arttırmak isteyen Osmanlı Devleti, bu dönemde 400.000’den fazla Çerkes’i Rumeli’ye yerleştirmiştir. 9.000-11.000 civarında Çerkes de Kosova’ya iskân edilmiştir. Kosova’ya gelen Çerkesler burada köyler kurmuşlardır. Yeni vatanlarında tarım ve hayvancılıkla uğraşmaya başlamışlardır. Ancak, Kosova’ya yerleştirilen Çerkeslerin büyük bir kısmı burada kalıcı olmamıştır. Avrupa devletlerinin 23 Aralık 1876’da toplanan İstanbul Konferansı’nda Çerkeslerin Balkanlar’ı terk etmesini istemesi ve 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı, Kosova’da yaşayan Çerkeslerin bir kısmının Anadolu’ya ve Ortadoğu’ya göç etmesine sebep olmuştur. Kosova’da geriye kalan Çerkeslerin büyük çoğunluğu da Balkan Savaşları sırasında ve sonrasında bölgeden ayrılmıştır. Bu çalışmada, 1864-1865 yıllarında Kosova’ya yapılan Çerkes göçü ve iskânını hazırlayan gelişmeler, göç ve iskân sırasında karşılaşılan sorunlar ve bu sorunların çözümü için izlenen politikalar ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Göç, Çerkes, Kosova, Balkanlar, Rumeli, Osmanlı Devleti

The Circassian Migration and Settlement in Kosovo (1864-1865)

Öz

From the XVIth century onwards, Russia, which began that began to pursue a policy to dominate the Caucasus and occupied North Caucasus in 1864, forced Circassians to migrate to the territory of the Ottoman Empire. Circassian immigration that began in the 1850’s, intensified between 1862 and 1865 and continued until the end of the 1860’s. During this period, as continuous rebellions took place in the Balkans, the Ottoman Empire who wanted to benefit from the militancy of Circassians and increase the Muslim population, settled more than 400.000 Circassians in Rumelia. Approximately 9.000-11.000 Circassians were also settled in Kosovo. The Circassians who came to Kosovo established villages. They began to deal with agriculture and husbandry in their new homeland. However, the majority of Circassians who settled in Kosovo could not remain therein. European states wanted Circassians to leave the Balkans at the Istanbul Conference held on December 23, 1876, and the OttomanRussian War of 1877-1878 caused some of the Circassians living in Kosovo to migrate to Anatolia and the Middle East. The majority of the remaining Kosovo Circassians also left Kosovo during and after the Balkan Wars. In this study, the process that prepared Circassian immigration and settlement to Kosovo between 1864-1865, the problems encountered during immigration and settlement and the policies followed for the solution of these problems are discussed.

Anahtar Kelimeler

Migration, Circassian, Kosovo, the Balkans, Rumelia, the Ottoman Empire

Kaynakça

• I. Arşiv Belgeleri
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• A. Bâb-ı Âli Belgeleri
• 1. Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO)
• 517-38726-1.
• 2. Bâb-ı Âli Sadâret Dairesi Kalemleri
• a. Hazine-i Evrak Müdürlüğü-İrâdeler
• İrâde Dahiliye (İ..DH..), 534-37022-1, 2, 3, 4, 5; 764-62280-4; 828-66700-1, 2.
• b. Sadâret Mektûbî Kalemi Belgeleri
• Sadâret Mektûbî Mühimme Kalemi (A.}MKT.MHM.), 303-89-1, 2, 3; 305-94-1; 314-39; 314-100; 318-28-1; 326-86; 352-38-1, 2, 3; 484-25-1, 2, 3, 4, 5.
• 3. Meclis-i Vâlâ (MVL)
• 537-6-1, 2; 1019-14-1, 2, 3; 1023-10-1, 2; 1023-29-1, 2, 3, 4, 5, 6.
• 4. Şûrâ-yı Devlet (ŞD.)
• 277-48-1, 2, 3; 2427-28-2; 2458-10-1, 2, 3, 4, 5.
• B. Nezâretlere, Taşra Arşivlerine ve Müfettişliklere Ait Belgeler
• 1. Dahiliye Nezâreti
• Dahiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi (DH.MKT.), 181-36-1, 2, 3, 4; 1340-46-4; 2724-25; 2729-24-1, 2.
• 2. Taşra Evrakı-Bosna Müfettişliği Evrakı (TŞRBNM.)
• 19-13-1, 2.
• 3. Teftişât-ı Rumeli Evrakı (Rumeli Müfettişliği)
• Arzuhaller (TFR.I..ŞKT.), 134-13398-1, 2.
• Kosova Evrakı (TFR.I..KV...), 48-4796-1.
• C. Yıldız Sarayı Arşivi Belgeleri
• 1. Yıldız Perakende Evrakı
• Yıldız Perakende Evrakı Askerî Maruzat (Y..PRK.ASK.), 50-21.
• Yıldız Perakende Evrakı Komisyonlar Maruzatı (Y..PRK.KOM.), 3-22-1; 3-24-3, 4.
• II. Salnâmeler
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1280, Defʼa 18.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1281, Defʼa 19.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1282, Defʼa 20.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1285, Defʼa 23.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1286, Defʼa 24.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1287, Defʼa 25.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1288, Defʼa 26.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1289, Defʼa 27.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1290, Defʼa 28.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1292, Defʼa 30.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,1293, Defʼa 31.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1294, Defʼa 32.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1295, Defʼa 33.
• Salnâme-i Vilâyet-i Kosova, 1296, Defʼa 1, Priştine 1296.
• III. Gazeteler
• Cerîde-i Havâdis, 1200 numaralı sayı.
• Rûznâme-i Cerîde-i Havâdis, 181, 884, 928, 946, 952 numaralı sayılar.
• Takvîm-i Vekâyi, 757, 759, 769, 790, 804, 806, 839, 867 numaralı sayılar.
• Tercümân-ı Ahvâl, 610 numaralı sayı.
• IV. Kaynak ve Telif Eserler
• Ahbab, Yakup, “Tanzimat Dönemi İdari Düzenlemelerinin Üsküp Eyaleti’nde Tatbiki”, Türkiyat Mecmuası, 25/2 (2015), s. 1-30.
• Aktepe, Münir, “Kosova”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 26, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, Ankara 2002, s. 216-219.
• Aydemir, İzzet, Göç: Kuzey Kafkasya’lıların Göç Tarihi, Gelişim Matbaası, Ankara 1988.
• Berzeg, Nihat, Çerkesler Kafkas Sürgünü: Vatansız Bırakılan Bir Halk, Birinci Basım, Chiviyazıları Yayınevi, İstanbul 2006.
• Çemişo, Gazi, Dönüşün İlk Adımları, çev. İbrahim Çetao, Kafkas Derneği Yayınları, Ankara 2000.
• Erdem, Ufuk, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Muhacir Komisyonları ve Faaliyetleri (1860- 1923), TTK Yayınları, Ankara 2018.
• Grassi, Fabio L., Yeni Bir Vatan. Çerkeslerin Osmanlı İmparatorluğu’na Zorunlu Göçü (1864), çev. Birgül Göker Perdisa, 2. baskı, Tarihçi Kitabevi, İstanbul 2017.
• Hayta, Necdet, Tarih Araştırmalarına Kaynak Olarak Tasvir-i Efkâr Gazetesi (1278/1862- 1286/1869), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002.
• Hayta, Necdet-Ünal, Uğur, Osmanlı Askerî Gazetesi Cerîde-i Askeriyye 1-30, Berikan Yayınevi, Ankara 2010.
• Kandur, Muhittin, Bir Balkan Öyküsü, çev. Özge Öztürk, Apra Yayıncılık, İstanbul 2017.
• Karpat, Kemal H., “Avrupalı Egemenliğinde Müslümanların Konumu Çerkeslerin Sürgünü ve Suriye’deki İskanı”, Çerkeslerin Sürgünü 21 Mayıs 1864 (Tebliğler, Belgeler, Makaleler), 1. baskı, Kafkas Derneği Yayınları, Ankara 2001, s. 78-111.
• Karpat, Kemal H., Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
• Kasumov, Aliy-Kasumov, Hasan, Çerkes Soykırımı: Çerkeslerin XIX. Yüzyıl Kurtuluş Savaşı Tarihi, çev. Orhan Uravelli, Kafkas Derneği, Ankara 1995.
• Kaya, Yalçın, Çerkesler -I- Tarih-Mitoloji-Gelenek, Dahi Yayıncılık, İstanbul 2015.
• Kaya, Yalçın, Çerkesler -III- Sürgün ve Soykırım, Dahi Yayıncılık, İstanbul 2015.
• Kiel, Machiel, “Prizren”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 34, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul 2007, s. 349-351.
• Koyuncu, Aşkın, “Tuna Vilâyeti’nde Nüfus ve Demografi (1864-1877)”, Turkish Studies, 9/4 (2014), s. 675-737.
• Kumpilova, Marieta, “Circassian Exodus from the North Caucasus and their Resettlement in Kosovo”, 1864 Kafkas Tehciri Kafkasya’da Rus Kolonizasyonu, Savaş ve Sürgün, ed. Mehmet Hacısalihoğlu, BALKAR & IRCICA, İstanbul 2014, s. 421-446.
• Malcolm, Noel, Kosova: Balkanları Anlamak İçin, çev. Özden Arıkan, 1. baskı, Sabah Kitapları, İstanbul 1999.
• Meşbaşʼe, Yishakh, Xexesxer-Çerkes Trajedisinin Balkanlar Sayfası, çev. Fahri Huvaj, Birinci Basım, Adıge Yayınları, Ankara 2017.
• Natho, Kadir, Kafkasya’da ve Kafkasya Dışındaki Çerkesler, çev. Ömer Aytek Kurmel, Birinci Basım, Kaf-Dav Yayınları, Ankara 2009.
• Osmani, Jusuf, Çerkezët në Kosovë, Olymp, Prishtinë 2014.
• Osmani, Jusuf, Kolonizimi serb i Kosovës, Botimi i dytë, Karmine-Stanboll, Prishtinë 2010.
• Özbek, Yediç Baturay, Çerkes Tarihi Kronolojisi, Ankara 1991.
• Pinson, Marc, “Kırım Savaşı’ndan Sonra Osmanlılar Tarafından Çerkeslerin Rumeli’ne İskanı”, Çerkeslerin Sürgünü 21 Mayıs 1864 (Tebliğler, Belgeler, Makaleler), Kafkas Derneği Yayınları, Ankara 2001, s. 52-77.
• Popovic, Aleksandre, Balkanlarda İslâm, çev. Komisyon, İnsan Yayınları, İstanbul 1995.
• Richmond, Walter, Çerkes Soykırımı, çev. Erdoğan Boz, Koyusiyah Yayıncılık, Ankara 2018.
• Şemseddin Sâmi, Kâmûsüʼl-aʼlâm, C V, Mihran Matbaası, İstanbul 1314.
• Škrijelj, Redzep, “Eski Yugoslavya’da Boşnak ve Çerkes Muhacir Mahalleleri”, Geçmişten Günümüze Göç III, ed. Osman Köse, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2017, s. 2153-2161.
• Uka, Sabit, 1877-1878 Yıllarında Güney Sırbistan’dan Arnavutların Göçü ve Kosova Ovası’na Yerleşmeleri, çev. Kamil Bitiş, Kosova Cumhuriyeti Diaspora Bakanlığı, 2014.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Tersane Konferansının Mukarreratı Hakkında Şûra Mazbatası”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, VI/9 (1954), s. 123- 140.
• Ünlü, Mucize, Kosova Vilayeti, Gece Kitaplığı, Ankara 2014.
• Vemić, Mirčeta, “Serbs in Kosovo and Metohija in the Second Half of the 19th Century According to an Ethnic Map of a Part of Old Serbia”, Forum geografic. Studii şi cercetări de geografie şi protecţia mediului, X/2 (2011), s. 255-263.
• Yiğit, Yücel, “Kosova Çerkezleri”, Geçmişten Günümüze Göç III, ed. Osman Köse, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2017, s. 2171-2178.
• Županić, Niko, “Etnološki značaj kosovskih Čerkeza.”, Etnolog (Ljubljana), 5/6 (1933), s. 218-253.