Cumhuriyet Türkiye’sine Geçiş Sürecinde Şûrâ-yı Devlet

Yıl 2021, Cilt: 85 Sayı: 304, 1025 - 1072, 10.12.2021

Zeki Eraslan

https://doi.org/10.37879/belleten.2021.1025

Öz

Osmanlı modernleşmesinin merkez teşkilatındaki değişim ve dönüşümünün bir parçası olarak yapısal reform sürecinin devamını temin maksadıyla Şûrâ-yı Devletin ihdas edildiği açıktır. Yarım asrı aşkın mücehhez ve mümtaz birikimi ile Cumhuriyet Türkiye’sine tevarüs eden Şûrâ-yı Devlet, 1868-1922 yılları arası dönemde sık sık yapısal değişim geçirmiştir. Günümüzde varlığını Danıştay olarak devam ettiren bu kurumun Cumhuriyet dönemindeki yapısını anlamak için, geçiş süreci olarak adlandırabileceğimiz II. Meşrutiyet ve Millî Mücadele Dönemi’ndeki hukuki gelişmelerin ortaya konulması gerekmektedir. Özellikle Millî Mücadele yıllarında TBMM Hükûmeti, Şûrâ-yı Devletin geleceğini ve varlığını sorgularken, İstanbul’da bu Kurum çalışmalarına devam etmekteydi. Dolayısıyla bu geçiş sürecini İstanbul ve Ankara Hükûmetinin Şûrâ-yı Devlete bakışı üzerinden değerlendirmek gerekmektedir. Ankara’da Mecliste Şûrâ-yı Devlet üzerinden yapılan tartışmalar ve dönemin basınında yer alan haberler, heterojen bir imparatorluktan homojen üniter Türkiye Cumhuriyeti’ne geçiş sürecinin sancılarını yansıtır niteliktedir. Şûrâ-yı Devlet ile ilgili daha önce tarafımızca yapılan çalışmada Millî Mücadele Dönemi İstanbul ve Anadolu basınıyla TBMM Zabıt Ceridelerinde Şûrâ-yı Devlete nasıl yaklaşıldığına ve bu bağlamda yaşanan tartışmalara yer verilememişti. Bahsi geçen çalışmanın eksikliği arşivde karşılaşılan yeni belgeler, basında yer alan haberler ve bu dönemde hayata geçirilen bazı hukuki düzenlemeler ışığında bu çalışmada giderilmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede bu çalışmada II. Meşrutiyet ve Millî Mücadele yıllarında Şûrâ-yı Devletin geçirdiği değişim süreci; yapılan hukuki düzenlemeler, Osmanlı arşiv belgeleri, dönemin basını ve meclis zabıtları üzerinden tahlil edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Şûrâ-yı Devlet, Değişim ve Dönüşüm, Hukuki Düzenlemeler, Zabıt Ceridesi, İdari Yargı, Basın, Parlamento

Council of State in Transition Process to Republican Turkey

Öz

It is clear that the Şûrâ-yı Devlet/Council of State was created in order to ensure the continuation of the structural reform process as part of the change and transformation of the central organization of the Ottoman modernization. Şûrâ-yı Devlet/Council of State, which was inherited by the Republic of Turkey with its equipped and distinguished savings of more than a half century, underwent frequent structural changes between 1868-1922. In order to understand the structure of this institution which continues its existence today as Danıştay, revealing the legal developments during the Second Constitutional Era and Turkish National Struggle which could be considered as a transition process is significant. While the Turkish Grand National Assembly (TBMM) Government was questioning the future and existence of the Council of State, especially during the years of the National Struggle, this institution was continuing its work in Istanbul. Therefore, it is necessary to evaluate this transition process through the approaches of the Istanbul and Ankara governments to Council of State. The discussions in Ankara at the TBMM Government and news in the press of period reflect the pains of the transition from a heterogeneous empire to a homogeneous unitary state, namely the Republic of Turkey. In my previous study on the Council of State, it could not be possible to examine the issues of how was the approach to the Council of State and related discussions from İstanbul and Anatolian press and the minutes of TBMM during the National Struggle. The lack of the aforementioned study has been tried to be eliminated in this study in the light of new documents encountered in the archive, news in the press and some legal regulations implemented in this period. In this context, the process of transformation of the Council of State during the II. Constitutional Era and the National Struggle will be analyzed in this article through the legal arrangements made, Ottoman archival documents, press of the period and minutes of the parliament.

Anahtar Kelimeler

Council of State, Change and Transformation, Legal Regulations, Minutes, Administrative Justice, Press, Parliament

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, İ.DUİT, 58/51-2.
• BOA, İ. DUİT, 58/48-2.
• BOA, HH, 16425
• BEO, 4568/342528_2
• BOA, İ.DUİT. 58/23-1
• BOA, ŞD, 3197/32
• BOA, ŞD, 2813/10-2
• BOA, DUİT, 8/51
• İrâde-i Seniyye, Düstûr, II. Tertip, I. Cilt, s. 71-72
• Kanunlar/Nizâmnâmeler ve TBMM Kararları
• Şûrâ-yı Devlet Nizâmnâme-i Esâsîsi, Düstûr, 1. Tertip, 1. Cilt, Matbaa-i Âmire, 1289, s. 703-706.
• Şûrâ-yı Devlet Nizâmnâme-i Dâhilîsi, Düstûr, 1. Tertip, 1. Cilt, Matbaa-i Âmire, 1289, s. 707-718.
• 1909 Anayasa Değişikliği, Düstur, II. Tertip, Cilt 1, s. 638-644.
• 1325 tarihli Muvâzene-i Umûmîyye Kanûnu, (1 Ağustos 1325/14 Ağustos 1909), Düstur, II. Tertip, Cilt: 1, ss. 438-602.
• 1325 Tarihli Tensîkât Kanûnu (17 Haziran 1325/30 Haziran 1909), Düstur, II. Tertip, Cilt 1, ss. 326-333.
• 1336 tarihli Muvâzene-i Umûmiye Kanûnu, (Cerîde-i Resmîye ile Neşir ve İlanı: 25 Nisan 1337/25 Nisan 1921, No:12)
• 1329 tarihli Me’mûrîn Muhâkemât-ı Hakkında Kanûn-ı Muvakkat, (4 Şubat 1329/17 Şubat 1914), Düstur, II. Tertip, Cilt 6, s. 207-211.
• 1329 tarihli İdâre-i Umûmiye-i Vilâyât Kanûnu,(13 Mart 1329/26 Mart 1913), Düstur, II. Tertip, Cilt 5, s. 186-216.
• 4483 sayılı “Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Kanun” ile yürürlükten kaldırılmıştır. 4483 sayılı Kanun günümüzde de yürürlüktedir. Bk. Düstur, 5. Tertip, Cilt: 39.
• Muvakkat Temyiz Heyeti Teşkîline Dair Kanun, Ceride-i Resmiye ile Neşir ve ilanı, 7 Şubat 1337/1921, No: 1.
• TBMM Kararı No: 307 (30 Teşrîn-i Evvel 1338), Düstur, III. Tertip, Cilt 3.
• TBMM Kararı No: 308 (1 Teşrîn-i Sânî, 1338), Düstur, III. Tertip, Cilt 3.
• Zabıt Cerideleri
• Meclis-i Mebûsan Zabıt Ceridesi, 61. İn’ikat, Celse 1, 3 Mart 1334, s. 63-632.
• TBMMZC, İçtima: 17, Celse 2 (7.4.1337)
• TBMMZC, İçtima: 18, Celse 1 (19.5.1336)
• TBMMZC, İçtima: 21, Celse 1 (16.4.1337)
• TBMMZC, İçtima: 23, Celse 1.(3.6.1336)
• TBMM Zabıt Ceridesi, İçtimâ: 25, Celse: 7, (7.6.1336. tarihli Kanunun Ceride-i Resmîye ile Neşir ve İlânı: 14 Şubat 1337-No:2)
• TBMMZC, İçtima: 45, Celse 2 (2.7.1337. Celse 2 sonunda yer alan Ek S. Sayısı: 3)
• TBMMZC, İçtima: 46, Celse 2 (4.7.1337 tarihli ve 131 sayılı Kanun/ Cerîde-i Resmîye’de yayımlanması 11 Temmuz 1337, No:20)
• TBMMZC, İçtima: 132, Celse 2 (22.12.1337),
• TBMMZC, İçtima: 139, Celse 1 (29.1.1337).
• TBMM Zabıt Ceridesi, (İçtima:158, Celse 2, 27.2.1337)
• TBMMZC, İçtima: 118, Celse 1 (12.10.1338)
• Gazeteler (1919-1922)
• İkdâm
• İrâde-i Milliye
• Hâkimiyet-i Milliye
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Abdurrahman Şeref Efendi, Son Vak’anüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi, “II. Meşrutiyet Olayları”, (Hazırlayan: Bayram Kodaman-Mehmet Ali Ünal), TTK Yay., Ankara 1996.
• Açıklamalı Yönetim Zaman Dizini (1919-1928), C 1, (Editör Nuray E. Keskin), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, No: 604, Ankara, 2012
• Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir 40-Tetimme, (Yay. C. Baysun), 3. baskı, TTK Yay., Ankara, 1991.
• Ahmet Lûtfi Efendi, Vak’a-nüvis Ahmet Lûtfi Efendi Tarihi, (Yay. Münir Aktepe) C XII, TTK Yay., Ankara 1989.
• Akın, Rıdvan, TBMM Devleti (1920-1923), İletişim Yay., İstanbul 2001.
• Akın, Rıdvan, “TBMM’nin İlk Bütçe Yasası: 1336 Muvazene-i Umumiye Kanunu”, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, S. 2, (2002), s. 1-40.
• Akşin, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, C I-II, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1998.
• Armaoğlu, Fahir, “Tarihi Perspektif İçinde Misâk-ı Millî’nin Değerlendirilmesi”, Misâk-ı Millî ve Türk Dış Politikasında Musul, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2012, s. 5-15.
• Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk (1919-1927), 4. Baskı, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1997.
• Biren, Mehmet Tevfik, II. Abdülhamid, II. Meşrutiyet ve Mütareke Devri Anıları 2, (Yayına Hazırlayan: F. Rezan Hürmen), Arma Yay., İstanbul 1993.
• Çetin, Nurten, Son Sadrâzam Ahmet Tevfik Paşa, ATAM Yay., Ankara, 2015.
• Demirel, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet (İkinci Grup), İletişim Yay., İstanbul, 1994.
• Demirel, Fatmagül, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/Adliye_Vekâleti (erişim tarihi 15/12/2020)
• Göreli, İsmail Hakkı, Devlet Şûrası (Şûrayı Devlet-Danıştay), Yeni Matbaa, Ankara 1953.
• Gözübüyük, A. Şeref - Kili, Suna, Türk Anayasa Metinleri, Türkiye İş Bankası Yay., Ankara 1985.
• Eraslan, Zeki, Şûrâ-yı Devletten Danıştaya: Yapısal ve Fonksiyonel Dönüşüm (1868-1922), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2018.
• Eraslan, Zeki, Zeki,“Şûrâ-yı Devleti Hazırlayan Durum ve Şartlar”, 150. Yılında Şûrâ-yı Devletten Danıştaya Uluslararası Sempozyumu, 24-25 Ekim 2018, Danıştay Başkanlığı Yayını No:103, Ankara 2019, s. 38-66.
• Findley,,Carter V., Ottoman Civil Officialdom (a social history), Princeton University Press, New Jersey 1989.
• Findley, Carter V., Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform (çev. Ercan Ertürk), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2014.
• JEZE, Gaston “Collaboration du Conseil d’Etat, et la doktirine dans l’élaboration dudroit administratif français”, Livre jubilaire du Conseil d’Etat, 1952.
• Karahanoğulları, Onur, Türkiye’de İdari Yargı Tarihi, Turhan Kitapevi, Ankara 2005.
• Menteşe, Halil, Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, (haz. İsmail Arar), Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1986.
• Muharrerât-ı Nâdire, Cild-i Sânî, s. 50-53. www.archive.org/stream/ (Collection: Ohio State University Library, publication date 1289/1872)
• Shaw, Stanford J., “Th e Central Legislative Councils in the Nineteenth Century Ottoman Reform Movement before 1876”, International Journal of Middle East Studies, Cambridge University Press, Vol. 1/No. 1 ( Jan., 1970), pp. 51-84.
• Oliver Dutheillet, Lamothe, “Fransız Danıştay’ı” (Le Conseil d’Etat), (çev. Hasan Basri Gültekin), Danıştay Dergisi, S. 50-51, Ankara, 1983, s. 3-21.
• Onar, Sıdık Sami, İdare Hukukunun Umumî Esasları, C 1, (2. Baskı), İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1960.
• Saruhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, IV, TTK Basımevi, Ankara 1996,
• Tural, Erkan, Son Dönem Osmanlı Bürokrasisi: II. Meşrutiyet Dönemi’nde Bürokratlar, İttihatçılar ve Parlamenterler, TODAİE Yay., Ankara 2009
• Yayla, Yıldızhan, “Conseil d’Etat (Yapısı, İşlevi ve Yaklaşımı Üstüne)” İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi, C 1/S. 1, İstanbul 1980, s. 79-86.
• Yılmaz, Ejder, Hukuk Sözlüğü, 3. Baskı, Yetkin Yay., Ankara 2005.