The Estates of Sa’dullah Enverī and Khalīl Nūrī, The Predecessor and Successor Chroniclers A Comparative Study

Yıl 2022, Cilt 86, Sayı 305, 177 - 218, 12.04.2022

Hüseyin SARIKAYA

https://doi.org/10.37879/belleten.2022.177

Öz

The Estate registers (Tereke) are one of the important sources concerning Ottoman socio-cultural and economic history. These records shed light on social stratum, family structures, amount of personal income, types and values of commodities in the relevant period. This study aims to analyze the property of the chroniclers and statesmen Sa’dullah Enverī and Khalīl Nūrī, who were successively appointed to the chronicler-post in the later XVIIIth century, through the estate registers. I firstly mention both authors’ biography and examine the character of the estate records concerning the authors. Then, from many aspects, I evaluate their family members, attorneys, trustees and properties. In the final chapter, I focus on the distribution of the estates and periodically economic analyses of the writers’ affluence. What is more to all the items elaborated above, I deepen the subject with extras such as motives for record-keeping, supervising clerks, writing methodology and spelling mistakes of scribes, official positions of attorneys and trustees, comprehensive statistics related to the estates and properties, worth of the assets in their lifetimes including specific comparisons with modern-day conditions.

Anahtar Kelimeler

Chronicler (Waq’anüvīs), Sa’dullah Enverī, Khalīl Nūrī, The Estate Registers, The Ottoman Piastre (Kurus), The Ottoman Traditional Silver Currency (Akche)

Selef-Halef İki Vakʻanüvîs Saʻdullah Enverî ve Halîl Nûrî’nin Terekeleri Mukayeseli Bir İnceleme

Öz

Tereke kayıtları, Osmanlı sosyo-kültürel ve ekonomik tarihine ait kıymetli kaynaklar arasında yer alır. Bu kayıtlar tutuldukları devrin toplumsal tabakalarına, aile yapılanmasına, şahısların gelir düzeylerine, emtia türlerine ve bunların kıymetlerine ışık tutmaktadır. İşte bu çalışma, 18. yüzyılın sonlarına doğru sırasıyla vakʻanüvîslik makamına tayin edilmiş iki Osmanlı müellifi ve devlet adamı Saʻdullah Enverî ile Halîl Nûrî efendilerin malvarlıklarını tereke kayıtları üzerinden tahlil etmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, ilk olarak, müelliflerin hayat hikâyelerine genel hatlarıyla değindikten sonra, iki müellife ait tereke kayıtlarının şeklî hususiyetlerini ele aldık. Ardından tereke verileri ışığında müelliflerin aile efradı, vekil ve vasîleri, menkul ve gayr-i menkul malvarlıklarını konu edindik. Çalışmanın son kısmında terekelerin taksimi ve servetlerin dönemsel açıdan iktisadî tahlillerine eğildik. Kayıtların tutulma sebepleri, kayıt işlemlerine nezaret eden görevliler, yazım usulü ve kâtiplerin imlâ hataları, vekil ve vasilerin hukuki konumları, müelliflerin servetlerine ait ayrıntılı veriler, her iki müellifin malvarlıklarının kendi yaşadıkları dönem standartlarına göre ekonomik açıdan konumu ve günümüz iktisadî şartlarıyla mukayesesi gibi meseleler çerçevesinde mezkûr konu başlıklarını etraflıca ele aldık.

Anahtar Kelimeler

Vakʻanüvîs, Saʻdullah Enverî, Halîl Nûrî, Tereke, Guruş, Akçe

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• BOA, Hattı Hümayun (HH), nr. 178/7870, 207/10883
• BOA, Ali Emirî Sultan Selim III (AE.SSLM.III), nr. 203/12114, 281/16261
• BOA, Cevdet Darphane (C.DRB), nr. 58/2896
• BOA, Cevdet Maliye (C.ML), nr. 71/3252.
• Evkâf-ı Hümâyûn Müfettişliği Sicilleri, nr. 270.
• Kısmet-i Askeriye Mahkemesi Şeriyye Sicilleri, nr. 653, 654, 655, 660, 661, 667, 669, 670, 672, 673, 676, 679, 684, 687, 689, 691, 694, 696, 698, 700, 701, 704, 705, 706, 707, 708, 710, 724.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Afyoncu, Erhan, “Osmanlı Müverrihlerine Dair Tevcihat Kayıtları-I”, Belgeler, C 20/S. 2 (1999), s. 77-155.
• Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanûnnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri, C 10, 11, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2015.
• Aktan, Hamza, Mukayeseli İslâm Miras Hukuku, Işık Akademi Yayınları, İstanbul 2008.
• Aktan, Hamza, “Miras”, İslam Ansiklopedisi, C 30, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2005, s. 143-145.
• Aktaş, Yasemin, Mehmed Nebil ve Divanı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2010.
• Akyıldız, Ali, “Para”, İslam Ansiklopedisi, C 34, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2007, s. 163-166.
• el-Arabî, Belhac, Ahkâmü’t-terikât ve’l-mevârîs ʻalâ davʼi kānûni’l-üsreti’l-cedîd, Dârü’s-Sekâfe, Amman 2009.
• Arı, Abdüsselam, İslâm Miras Hukuku, Pınar Yayınları, İstanbul 2018.
• Aynural, Salih, Selim III Döneminde İstanbul’da İktisadi Hayat (1789-1807), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1989.
• Bardakoğlu, Ali, “Ferâiz”, İslam Ansiklopedisi, C 12, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995, s. 362-363.
• Barkan, Ömer L., “Edirne Askerî Kassamı’na Ait Tereke Defterleri (1545-1659)”, Belgeler, C 3/S. 5-6 (1966), s. 1-479.
• Bayram, Ü. Filiz, Enverî Târîhi: Üçüncü Cild (Metin ve Değerlendirme), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,s Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2014.
• Borsa İstanbul Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası Verileri: https://borsaistanbul.com/tr/sayfa/484/veri-sorgulama (Erişim 3 Ocak 2022).
• Bozkurt, Fatih, “Osmanlı Dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Çalışmaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C 11/S. 22 (2013), s. 193-229.
• Bozkurt, Fatih, Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddî Kültüründe Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sakarya 2011.
• Bölükbaşı, Ömerül Faruk, “İstanbul’da Doğan Bir İstanbul Sikkesi: Kuruş (Yeni Belge ve Tespitler Işığında Osmanlı Kuruşunun Ortaya Çıkış Hikayesi)”, Osmanlı İstanbulu VI - VI. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri, ed. Feridun M. Emecen vd., 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2019, s. 399-415.
• Çağman, Ergin, III. Selim’e Sunulan Islahat Layihaları, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2010.
• Çalışkan, Muharrem Saffet, (Vekāyiʻnüvis) Enverî Sadullah Efendi ve Tarihinin I. Cildi’nin Metin ve Tahlili (1182-1188 / 1768-1774), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü,Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2000.
• Çiçek, Hikmet, (Vekāyiʻnüvis) Sadullah Enverî Efendi ve Tarihi’nin II. Cildi’nin Metin ve Tahlili (1187-1197 / 1774-1783), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2018.
• Erünsal, İsmail E., Osmanlıda Sahaflık ve Sahaflar, Timaş Yayınları, İstanbul 2013.
• Fekete, Lajos, “Egy Vidéki Török úr Otthona a XVI. Században”, A Magyar Tudományos Akadémia Nyelv-és Irodalomtudományi Osztályának Közleményei, C 15/S. 1-2 (1959), s. 87-106.
• Fekete, Lajos, “XVI. Yüzyılda Taşralı Bir Türk Efendisinin Evi”, çev. Sadrettin Karatay, Belleten, C 29/S. 116 (1965), s. 615-638.
• Fekete, Lajos, “XVI. Yüzyılda Taşralı Bir Türk Efendi Evi”, çev. M. Tayyib Gökbilgin, Belleten, C 43/S. 170 (1979), s. 457-480.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2000.
• “Hayrât ve Müberrâta Dâʼir”, Düstûr, C I/I (1 CA 1284), s. 232-236.
• Hilmi, Ömer, Ahkâmü’l-Evkāf, Matbaʻa-i ʻÂmire, İstanbul 1307.
• Ives, Herbert E., The Venetian Gold Ducat adn Its Imitations, The American Numismatic Society, New York 1954.
• İbn Abidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımeşkî, Reddü’l-muhtâr ʻala’d-Dürri’l-muhtâr Şerhi Tenvîri’l-ebsâr, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muʻavvaz, C 10, Dârü’l-Âlemi’l-Kütüb, Riyad 1423.
• İnâl, İbnü’l-Emîn Mahmud Kemâl, Son Asır Türk Şairleri, C 2, Dergâh Yayınları, İstanbul 1988.
• İnalcık, Halil, “15. Asır Türkiye İktisadî ve İçtimaî Tarihi Kaynakları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C 15/S. 1-4 (1953), s. 51-75.
• İpşirli, Mehmet, “Halil Nûri”, İslam Ansiklopedisi, C 15, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1997, s. 321-323.
• Kaya, Süleyman, Osmanlı Hukukunda İcareteyn, Klasik Yayınları, İstanbul 2014.
• Kocakaplan, Saim Çağrı, 18. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi ve İstanbul Gümrüğü, Ötüken Yayınları, İstanbul 2017.
• Küçükaşçı, Mustafa S., “Tarihî Süreçte Seyyid ve Şerif Kavramlarının Kullanımı”, Osmanlı Araştırmaları (Prof. Dr. Muammer Kemal Özergin Hatıra Sayısı-I), S. 33 (2009), s. 87-129.
• Kuzucu, Kemalettin, Bin Yılın Çayı Osmanlı’da Çay ve Çayhane Kültürü, Kapı Yayınları, İstanbul 2021.
• Molla Husrev, Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm, C 2, Fazilet Neşriyat, İstanbul 1978.
• Neumann, Christoph K., “Birey Olmanın Alameti Olarak Tüketim Kalıpları: 18. Yüzyıl Osmanlı Meta Evreninden Örnek Vakalar”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, S. 8 (2009), s. 7-47.
• “ʻOsmânlı Kānûn-nâmeleri”, Milli Tetebbuʻlar Mecmuası, C 1/2 (Mayıs-Haziran 1331), s. 305-348.
• “ʻOsmânlı Kānûn-nâmeleri”, Milli Tetebbuʻlar Mecmuası, C 1/3 (Temmuz-Ağustos 1331), s. 497-544.
• Öğreten, Ahmet, Nizam-ı Cedide Dair Askeri Layihalar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• Ömer Hilmi Efendi, Ahkâmü’l-Evkāf, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1307.
• Öztürk, Nazif, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesi, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995.
• Öztürk, Said, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır İstanbul Tereke Defterleri -Sosyo-Ekonomik Tahlil-, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1995.
• Özyıldırım, Ali Emre, “Bir Mecmûa Üç Kuşak: Vakanüvîs Halil Nuri Bey’in Oğlu ve Şeref Hanım’ın Babası Nebîl Bey’in Şahsî Mecmûasından Hareketle Aile Bağlarından Şiir Ağlarına”, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, C 3/S. 4 (2019), s. 257-302
• Pamuk, Şevket, İstanbul ve Diğer Kentlerde 500 Yıllık Fiyatlar ve Ücretler 1469-1998, Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, Ankara 2000.
• Pantık, Ramazan, “Osmanlı’da İcareteyn Uygulaması Hakkında Yeni Değerlendirmeler”, Vakıflar Dergisi, S. 48 (2017), s. 75-104.
• Sabev, Orlin, “Osmanlı Toplumsal Tarihi İçin Değerli Kaynak Teşkil Eden Tereke ve Muhallefat Kayıtları”, Osmanlı Coğrafyası Kültürel Arşiv Mirasının Yönetimi ve Tapu Arşivlerinin Rolü Uluslararası Kongresi-Bildiriler, C I, Korza Yayıncılık, İstanbul 2012, s. 259-272.
• Sabev, Orlin, “Balkanlarda Osmanlı Kitapçılığı: 18. Yüzyılda Bir Sahafın Kitapları”, XV. Türk Tarih Kongresi-Kongreye Sunulan Bildiriler, C IV, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010, s. 1809-1855.
• Sahillioğlu, Halil, “Altın”, İslam Ansiklopedisi, C 2, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1989, s. 532-536.
• Sakal, Fahri, “Osmanlı Ailesinde Kitap”, Osmanlı, ed. Güler Eren, C XI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 732-739.
• Sarıkaya, Hüseyin, “Vakanüvis Halîl Nûrî Bey ve Târîh’inin Neşri Üzerine Bazı Mülahazalar”, Osmanlı Araştırmaları, S. 51 (2018), s. 419-457.
• Serahsî, Ebû Sehl Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed, Kitâbü’l-Mebsût, C 7, 29, Matbaʻatü’s-Saʻâde, Kahire 1324.
• Stahl, Alan M., “Ducat”, The Oxford Encyclopedia of Economic History, ed. Christopher Collins, C V, Oxford University Press, New York 2003, s. 111-1112.
• Tuna, Osman Nedim, “Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler”, Türkiyat Mecmuası, S. 17 (1972), s. 209-250.
• Türk Hukuk Lûgatı, nşr. Türk Hukuk Kurumu, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1991.
• Vakʻanüvis Halil Nuri Bey, Nûrî Tarihi, haz. Seydi Vakkas Toprak, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
• Vefîk, Abdurrahman: Tekâlîf Kavâʻidi, C 2, Matbaʻa-i Kader, İstanbul 1330.
• Yazıcı, Abdurrahman, “Cumhuriyet Dönemi Türkiye’sinde İslâm Miras Hukuku Çalışmaları”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 22 (2013), s. 309-328.
• Yazıcı, Abdurrahman, “Üç Ferâiz Metni Çerçevesinde Gelişen Müteahhirîn Dönemi Ferâiz Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 11/S. 22 (2013), s. 147-192.
• Yılmaz, Fehmi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün (1600-1883), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2005.