Osmanlı Devleti’nde Bir İngiliz Sermaye Girişimi: Şirket-i Maliye-i Mahdûde-i Osmanî

Yıl 2022, Cilt: 86 Sayı: 305, 219 - 250, 12.04.2022

Mehmet Çetin

https://doi.org/10.37879/belleten.2022.219

Öz

Uluslararası ticaret ve yabancı sermaye yatırımları kapitalizmin çevre ülkelere başlıca yayılma kanallarındandır. Sanayi Devrimi’ni tamamlamış olan İngiltere’nin Kıta Avrupası’nda korumacı dış ticaret politikaları ile karşılaşması onu hammadde ve pazar ihtiyacını karşılayabilmek amacıyla dünyanın diğer bölgelerine sevk etmiştir. Osmanlı Devleti de sahip olduğu zengin doğal kaynaklar ve geliştirilmeye açık ulaşım vasıtaları ile hammadde ve pazar ihtiyacındaki gelişmiş ülkeler için cazip bir yatırım alanı olmuştur. İngiliz sermayedarların Osmanlı topraklarında gerçekleştirdikleri yabancı sermaye yatırımları 1838 sonrası sürecin önemli bir bileşenidir. Özellikle Kırım Savaşı’nı takip eden dönemde İngiltere, Osmanlı Devleti’nde birçok farklı alanda yatırım girişimlerinde bulunmuştur. Bu girişimlerden bir tanesi de Londra’da kurularak Osmanlı Devleti’nin farklı şehirlerinde şubeler açan Şirket-i Maliye-i Mahdûde-i Osmanî’dir. Şirket, Amerikan İç Savaşı süresince uluslararası piyasalarda ortaya çıkan pamuk kıtlığı, fiyat artışları ve yüksek karlılık nedeniyle Osmanlı topraklarında pamuk üretimini teşvik etmek amacıyla kurulmuşsa da uzun vadeli bir girişime dönüşememiştir. Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nde gerçekleştirilen farklı bir yabancı sermaye girişiminin iktisadi ve tarihsel arka planının detaylandırılması amaçlanmaktadır. Bu bağlamda dönemin arşiv kaynaklarından ve gazetelerden istifade ederek Şirket-i Maliye-i Mahdûde-i Osmanî’nin kuruluşu, faaliyet alanları ve faaliyetlerine neden son verdiği araştırılmaktadır. Çalışmanın bulguları ucu 1866 Paniği’ne uzanan birtakım ilişkileri ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Şirket-i Maliye-i Mahdûde-i Osmanî, Charles Lafitte and Co., yabancı sermaye yatırımı, pamuk

An English Capital Initiative in the Ottoman Empire: The Ottoman Financial Association (Şirket-i Maliye-i Mahdûde-i Osmanî)

Öz

International trade and foreign capital investments are the main spreading channels of capitalist system to the periphery. Having completed the Industrial Revolution, the encounter of England with the protectionist foreign trade policies in Continental Europe has directed it to the other parts of the world in order to meet its raw material and market needs. The Ottoman Empire with its rich natural resources and transportation facilities open to development, has become an attractive investment area for developed countries in need of raw materials and markets. Foreign capital investments made by English capitalists in the Ottoman Empire are an important component of the post-1838 period. Especially in the period following the Crimean War, England made investment initiatives in many different areas in the Ottoman Empire. One of these initiatives is the Ottoman Financial Association which was established in London and opened branches in different cities of the Ottoman Empire. Although the company was established to encourage cotton production in Ottoman lands due to the cotton shortage, price increases and high profitability that emerged in the international markets during the American Civil War, it did not turn into a long-term venture. In this study it is aimed to detail the economic and historical background of a different foreign capital initiative carried out in the Ottoman Empire. In this context, its establishment process, activities and the reasons of termination of its activities are investigated using the archival sources and newspapers of the period. The findings of the study reveal some relations extending to the Panic of 1866.

Anahtar Kelimeler

The Ottoman Empire, Ottoman Financial Association, Charles Lafitte and Co., Foreign capital investment, cotton

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Hariciye Nezâreti Mektubî Kalemi Evrakı (HR.MKT) 519/22, 18 Muharrem 1282/ 13 Haziran 1865.
• İrâde Dâhilîye (İ.DH.) 528/36507, 20 Rebiülevvel 1281/23 Ağustos 1864; 555/38661, 29 Cemaziyelevvel 1283/ 9 Ekim 1866.
• Sadâret Mektûbî Kalemi, Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT. MHM.) 310/17, 26 Rebiülevvel 1281/28 Eylül 1864; 312/15, 16 Rebiülahir 1281/18 Eylül 1864; 330/37, 28 Zilkade 1281/24 Nisan 1865; 336/92, 14 Safer 1282/9 Temmuz 1865; 367/70, 4 Receb 1283/12 Kasım 1866.
• Sadâret Mektûbî Kalemi, Meclis-i Vâlâ Evrakı (A. MVL.) 877/55, 27 Receb 1283/5 Aralık 1866.
• İngiliz Dış İlişkiler Arşivi (Foreign Office, FO)
• “Report by Mr. Consul Cumberbatch on the Trade of Smyrna for the Year 1865”, Commercial Reports Received at the Foreign Office from Her Majesty’s Consuls, During the Year 1866, August to December, 1867.
• “Circular to Her Majesty’s Consuls in the Ottoman Dominions Regarding Cotton Cultivation”, Printed by Harrison and Sons, London 1865.
• Süreli Yayınlar
• Cerîde-i Havâdis, 1071, 1174, 1184, 1194 numaralı sayılar.
• Journal de Constantinople, 4410 ve 4470 numaralı sayılar.
• Ruzname-i Cerîde-i Havâdis, 44, 113, 141, 164, 196, 268, 313, 410 numaralı sayılar.
• Takvîm-i Vekâyi, 765 numaralı sayı.
• The Anglo-American Times, 160 ve 381 numaralı sayılar.
• The Commercial Daily List, 12 Şubat 1864, 19 Temmuz 1864 ve 9 Kasım 1865 tarihli sayılar.
• The Daily News, 29 Eylül 1864 ve 1 Mart 1865 tarihli sayılar.
• The Evening Herald, 2023, 2219, 2353, 2385, 2404 numaralı sayılar.
• The Levant Herald, C VII/S. 30, C VII/S. 49, C VII/S. 52, C VIII/S. 10, C VIII/S. 46 numaralı sayılar.
• The London Daily News, 5071, 5896, 6099, 6124, 6205, 6366, 6457 numaralı sayılar.
• The London Echo, 30 numaralı sayı.
• The London Express, 5981, 5984, 6008, 6060 numaralı sayılar.
• The London Morning Post, 28319, 28471, 28755, 29457 numaralı sayılar.
• The London Observer, 3825, 3894, 4263 numaralı sayılar.
• The London Standard, 12656 numaralı sayı.
• The Sun and Central Press, 25114
• The Times, 8 Temmuz 1864, 29 Ağustos 1864, 23 Şubat 1865, 2 Mart 1865, 3 Mart 1865, 18 Şubat 1869 tarihli sayılar.
• The Weekly Chronicle, 1529 numaralı sayı.
• The Weekly Chronicle and Register, 1459 ve 1489 numaralı sayılar.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Akyıldız, Ali, Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 2001.
• Al, Hüseyin, “Osmanlı Devleti’nde Kurulan İlk Banka: İzmir Bankası”, Active Bankacılık ve Finans Makaleleri-1, Alkım Ltd, Şti., İstanbul 2000, s. 95-102.
• Atik, Tuğçe, The Rise of Ottoman İzmir as a Commercial Center, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2014.
• Blaisdell, Donald C, Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Mali Denetimi Duyunu Umumiye, çev. Ali İhsan Dalgıç, Doğu-Batı Yayınları, İstanbul 1979.
• Clark, Edward, Osmanlı Sanayi Devrimi, Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ed. Halil İnalcık ve Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınevi, Ankara 2006.
• Clay, Christopher, Gold for the Sultan, Western Bankers and Ottoman Finance 1856-1881, I. B. Tauris Publishers, London-New York 2000.
• Edhem, Eldem, “Ottoman Financial Integration with Europe: Foreign Loans, the Ottoman Bank and the Ottoman Public Debt”, European Review, C 13/S. 3 (2005), s. 431-445.
• Farley, James Lewis, The Resources of Turkey Considered with Especial Reference to the Profitable Investment of Capital in the Ottoman Empire, Longman, Green, 1862.
• Farley, James Lewis, Banking in Turkey, Spottiswoode and Co., London 1863.
• Finlay, “Joint Stock Companies”, House of Commons Parliamentary Papers Online, 1864.
• Geyikdağı, Necla, Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye, Hil Yayınları, İstanbul 2008.
• Güran, Tevfik, İktisat Tarihi, Der Yayınları, İstanbul 2015.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C 1, çev. Halil Berktay, Eren Yayıncılık, İstanbul 1997.
• Kasaba, Reşat, Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi, Belge Yayınları, İstanbul 1993.
• Kazgan, Haydar, Osmanlı’da Avrupa Finans Kapitali, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1995.
• Kurmuş, Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Yordam Kitap, İstanbul 2007.
• Ortabağ, Erol, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bankacılığın Gelişimi ve Regülasyon, Türkiye Bankalar Birliği, İstanbul 2018.
• Pamuk, Şevket Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme, 1820-1913, İstanbul Yurt Yayınları, İstanbul 2005.
• Pamuk, Şevket, Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi, 1500 – 1914, İletişim Yayınları, İstanbul 2007.
• Pamuk, Şevket, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Sermaye: Sektörlere ve Sermayeyi İhraç Eden Ülkelere Göre Dağılım”, 1854-1914”, ODTÜ Gelişme Dergisi, İktisat Tarihi Özel Sayısı (1978), s. 131-162.
• Tabakoğlu, Ahmet, Türkiye İktisat Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul 2015.
• Tezel, Yahya Sezai, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
• Urqhuart, David, Turkey and Its Resources: It’s Municipal Organization and Free Trade, Saunders and Otley, London 1833.
• İnternet Kaynakları
• https://spink.com/lot/17017000301 (Erişim Tarihi 23.02.2021).