Öz
Vakıf medeniyeti olarak da bilinen Osmanlı’da vakıf kurumu eğitimden sağlığa, kültürel hizmetlerden beledi hizmetlere kadar hayatın her alanında çeşitli katkılar sağlamıştır. Kurumun yaygınlığı ve kapsayıcılığı günümüze ulaşan çok sayıda vakfiye içeriğinden tespit edilmektedir. Vakfiyelerde vakfın ciheti doğrultusunda ne tür hizmetler verildiği ayrıntılarıyla kayıtlıdır. Ayrıca, kişilerin mal varlıkları, mimari eserler, kamu görevlileri, hukuki işlemler, mahalleler, aile üyeleri hakkında bilgiler gibi pek çok konu işlenmiştir. Para vakıflarına ait vakfiyelerde ise bahsi geçen konulara ilaveten vakfedilen nakitler, işletim usulleri, nema oranları, elde edilecek gelirlerin kullanımına ait detaylar da söz konusudur. Çalışmanın amacı para vakıflarının işleyiş prensiplerini ortaya koymak ve para vakıflarının sosyoekonomik yönden Osmanlı toplum yaşantısına katkılarını araştırmaktır. Örneklem alanı olarak, erken dönemlerden itibaren para vakfı vakfiyelerinin bulunduğu İstanbul Balat Şer’iyye Sicilleri alınmıştır. Çalışma 1555-1838 arasında kayıtlı toplam 55 vakfiye üzerinden gerçekleştirilmiştir. Bulguların karşılaştırılması için üç farklı mahkeme kayıtlarında tespit edip incelediğimiz 1491-1911 arasında kurulmuş 426 para vakfı vakfiyesine başvurulmuştur. Bu sayede, vakfiye sayısı ve ait oldukları dönemler itibariyle, şimdiye kadar eksik kalan toplu değerlendirme imkânı yakalanmıştır. Neticede para vakıflarının hizmetlerine devam edebilmek için değişen sosyoekonomik şartlara uyum sağlamak adına ne gibi çabalar harcadığına dair önemli tespitler yapılmıştır. Bu kapsamda para vakıflarının bir yandan kendi içinde geçirdiği değişim ve dönüşümler tespit edilirken diğer yandan bir bütünün parçası olarak vakıfların ebediyete yaptıkları bağışlar örneklenmiştir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Atar, Abdülkadir, “Osmanlı Döneminde Safranbolu Para Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, S. 52, Ankara 2019, s. 93-122.
- Ateş, Nilüfer, “Bursa’da Kurulan Muhacir Vakıfları (1883-1917)”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C 21/S. 39, Bursa 2020, s. 685-711 DOI: 10.21550/sosbilder.664733
- Aydın, Bilgin, Yurdakul, İlhami vd., İstanbul Şer’iyye Sicilleri Vakfiyeler Kataloğu, İSAM Yayınları, İstanbul 2016.
- Barkan, Ö. Lütfi, “Edirne Askerî Kassamına ait Tereke Defterleri (1545-1659) IV. Faizle İşletilen Paralara Ait Kayıdlar.”, Belgeler, C 3/S. 5-6, Ankara 1966, s. 29-46.
- Barkan, Ömer Lütfi-Ayverdi, Ekrem Hakkı İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546) Tarihli, İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü, İstanbul 1970.
- Çizakça, Murat, Risk Sermayesi Özel Finans Kurumları ve Para Vakıfları, İstanbul, İslâmi İlimler Araştırma Vakfı Yayınları, İstanbul 1993.
- Eğilmez, Mustafa- Oğur, Özcan vd., “XVII. Yüzyılın Sonları ile XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Kastamonu’da Mevcut Vakıf Külliyeleri”, Econder International Academic Journal, C 4/S. 2, Kahramanmaraş 2020, s. 304-325.
- Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2000.
- Gürsoy, Çiğdem, “Para Vakıfları Kapsamında Sosyo-Ekonomik Bir Analiz: Davudpaşa Mahkemesi Kayıtları (1634-1911)”, Belleten, C LXXXI/S. 290, Ankara 2017, s.159-190.
- Gürsoy, Çiğdem, “Aynı ve Başka: Evkaf Muhasebeciliği Para Vakıfları”, Belleten, C LXXXIII/S. 296, Ankara, 2019, s. 117-148.
- Gürsoy, Çiğdem, “İstanbul Yeniköy Mahkemesi Para Vakfı Kayıtları (1591- 1883)”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, İSAM Yayınları, C 57/S. 57., İstanbul 2021, s. 171-202.
- İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, C 1, Eren Yayınları, İstanbul 2000.
- İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, C II. Eren Yayınları, İstanbul 2004.
- Karaman, Oktay, “Osmanlı Döneminde Trabzon ve Çevresinde Kurulan Para Vakıfları (1858-1920)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S. 30, Trabzon 2021, s. 451-472.
- Kurt, İsmail, Nazari ve Tatbiki Olarak Para Vakıfları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 1994.
- Maydaer, Saadet, “Osmanlı Toplumunda Vakıf Kuran Kadınlar ve Mal Varlıklarının Kaynakları” Vakıf Kuran Kadınlar, haz. Fahameddin Başar, VGM Yayınları, Ankara 2019, s. 143-157.
- Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî-Osmanlı Ünlüleri, C 4, yay. haz. Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
- Öz, Tahsin, İstanbul Camileri, I-II, TTK Yayınları, Ankara 2015. Özcan, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, TTK Yayınları, Ankara, 2003.
- Pamuk, Şevket, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Para 1326-1914”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C 2, Eren Yayınları, İstanbul 2004, s. 1053-1093.
- Pamuk, Şevket, Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, İletişim Yayınları, İstanbul 2009, s. 122.
- Polat, Serkan, “Osmanlı Toplum Hayatında Statü Sahibi Bir Kadın: Hacı Hafize Hanım”, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Sonbahar Özel Sayı, Tokat 2020, s.124-133.
- Râşid Mehmed Efendi, Târîh-i Râşid ve Zeyli, I, haz. Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır, Ahmet Zeki İzgöer, Klasik Yayınları, İstanbul 2013.
- Sahillioğlu, Halil, “Dinar” Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C IX, İstanbul, 1994, s. 352-355.
- Sahillioğlu, Halil, “Dirhem” Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C IX, İstanbul 1994, s. 368-371.
- Sarıköse, Selma Turhan, “Safranbolu Şer’iye Sicillerine Göre XIX. Yüzyılda Safranbolu Köylerinde Para Vakıfları”, Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 3, Konya 2019, s. 94-118.
- Şahin, Baha Mücahid, “Osmanlı İstanbul’u Eyüp Bölgesindeki Vakıfların Faiz ve Kira Gelirlerinin Nakit Sermayeleri Üzerindeki Etkisi: Panel Veri Analizi (1769-1773)”, İstanbul İktisat Dergisi, 70, İstanbul 2020/1, s. 183-203.
- Tanman, Baha, “Balat Camii ve Tekkesi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C 5, İstanbul 1992, s. 7.
- Uzunçarşılı İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C 3/1, TTK Yayınları, Ankara 1983. Osmanlı Dönemi Rumeli Para Vakıfları, editör Mehmet Bulut; editör yardımcıları Hüseyin Çınar...[ve öte.] ; hazırlayanlar Mehmet Bulut...[ve öte.]. -- İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, İstanbul 2019.
Öz
In the Ottoman State, also named as the Waqf Civilization, services like education, health, public works, municipality, religious affairs, and social security that are the sources of human and social capital and that need to be performed by a social state were supplied by the contribution of the waqf institution. The information related to the prevalence, comprehensiveness, and management procedures can be accessible by means of examining the content of the endowments that have survived until today. In these endowments, various types of information such as assets, architectural works of art, the related staff, legal transactions, and the family members of the waqf founder can be reached as well. Especially the architectural works which have gone missing make the analyses of endowments quite important. In the endowments belonging to cash waqfs, details regarding the endowed cash, management procedures, accretion rates, and use of revenues to be acquired are also available. The aim of this study is to put forth the operation principles of cash waqfs and study the socio-economic contributions of these waqfs to the Ottoman social life. The İstanbul Balat Courd Records in which 55 cash waqfs were included between 1555-1838 have been assigned as the research topic of this study. Through the addition of three different court outputs analyzed in the same format for the purpose of comparing the obtained findings, 426 cash waqfs established between 1491-1911 have been evaluated once again. Thanks to the comparison of the cash waqf endowments by four courts, this study has provided an opportunity for a collective assessment that has not been performed up to now with regard to the number of endowments and the periods they extended in. In consequence, the sort of efforts exerted by the cash waqfs in adapting to the changing socio-economic circumstances so as to sustain their services have been identified in this research study. In this context, while the changes and transformations that the cash waqfs underwent within themselves have been detected on the one hand, the donations made by the waqfs to eternity as part of a whole have been exemplified on the other.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Atar, Abdülkadir, “Osmanlı Döneminde Safranbolu Para Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, S. 52, Ankara 2019, s. 93-122.
- Ateş, Nilüfer, “Bursa’da Kurulan Muhacir Vakıfları (1883-1917)”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C 21/S. 39, Bursa 2020, s. 685-711 DOI: 10.21550/sosbilder.664733
- Aydın, Bilgin, Yurdakul, İlhami vd., İstanbul Şer’iyye Sicilleri Vakfiyeler Kataloğu, İSAM Yayınları, İstanbul 2016.
- Barkan, Ö. Lütfi, “Edirne Askerî Kassamına ait Tereke Defterleri (1545-1659) IV. Faizle İşletilen Paralara Ait Kayıdlar.”, Belgeler, C 3/S. 5-6, Ankara 1966, s. 29-46.
- Barkan, Ömer Lütfi-Ayverdi, Ekrem Hakkı İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546) Tarihli, İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü, İstanbul 1970.
- Çizakça, Murat, Risk Sermayesi Özel Finans Kurumları ve Para Vakıfları, İstanbul, İslâmi İlimler Araştırma Vakfı Yayınları, İstanbul 1993.
- Eğilmez, Mustafa- Oğur, Özcan vd., “XVII. Yüzyılın Sonları ile XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Kastamonu’da Mevcut Vakıf Külliyeleri”, Econder International Academic Journal, C 4/S. 2, Kahramanmaraş 2020, s. 304-325.
- Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2000.
- Gürsoy, Çiğdem, “Para Vakıfları Kapsamında Sosyo-Ekonomik Bir Analiz: Davudpaşa Mahkemesi Kayıtları (1634-1911)”, Belleten, C LXXXI/S. 290, Ankara 2017, s.159-190.
- Gürsoy, Çiğdem, “Aynı ve Başka: Evkaf Muhasebeciliği Para Vakıfları”, Belleten, C LXXXIII/S. 296, Ankara, 2019, s. 117-148.
- Gürsoy, Çiğdem, “İstanbul Yeniköy Mahkemesi Para Vakfı Kayıtları (1591- 1883)”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, İSAM Yayınları, C 57/S. 57., İstanbul 2021, s. 171-202.
- İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, C 1, Eren Yayınları, İstanbul 2000.
- İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, C II. Eren Yayınları, İstanbul 2004.
- Karaman, Oktay, “Osmanlı Döneminde Trabzon ve Çevresinde Kurulan Para Vakıfları (1858-1920)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S. 30, Trabzon 2021, s. 451-472.
- Kurt, İsmail, Nazari ve Tatbiki Olarak Para Vakıfları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 1994.
- Maydaer, Saadet, “Osmanlı Toplumunda Vakıf Kuran Kadınlar ve Mal Varlıklarının Kaynakları” Vakıf Kuran Kadınlar, haz. Fahameddin Başar, VGM Yayınları, Ankara 2019, s. 143-157.
- Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî-Osmanlı Ünlüleri, C 4, yay. haz. Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
- Öz, Tahsin, İstanbul Camileri, I-II, TTK Yayınları, Ankara 2015. Özcan, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, TTK Yayınları, Ankara, 2003.
- Pamuk, Şevket, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Para 1326-1914”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C 2, Eren Yayınları, İstanbul 2004, s. 1053-1093.
- Pamuk, Şevket, Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, İletişim Yayınları, İstanbul 2009, s. 122.
- Polat, Serkan, “Osmanlı Toplum Hayatında Statü Sahibi Bir Kadın: Hacı Hafize Hanım”, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Sonbahar Özel Sayı, Tokat 2020, s.124-133.
- Râşid Mehmed Efendi, Târîh-i Râşid ve Zeyli, I, haz. Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır, Ahmet Zeki İzgöer, Klasik Yayınları, İstanbul 2013.
- Sahillioğlu, Halil, “Dinar” Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C IX, İstanbul, 1994, s. 352-355.
- Sahillioğlu, Halil, “Dirhem” Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C IX, İstanbul 1994, s. 368-371.
- Sarıköse, Selma Turhan, “Safranbolu Şer’iye Sicillerine Göre XIX. Yüzyılda Safranbolu Köylerinde Para Vakıfları”, Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 3, Konya 2019, s. 94-118.
- Şahin, Baha Mücahid, “Osmanlı İstanbul’u Eyüp Bölgesindeki Vakıfların Faiz ve Kira Gelirlerinin Nakit Sermayeleri Üzerindeki Etkisi: Panel Veri Analizi (1769-1773)”, İstanbul İktisat Dergisi, 70, İstanbul 2020/1, s. 183-203.
- Tanman, Baha, “Balat Camii ve Tekkesi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C 5, İstanbul 1992, s. 7.
- Uzunçarşılı İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C 3/1, TTK Yayınları, Ankara 1983. Osmanlı Dönemi Rumeli Para Vakıfları, editör Mehmet Bulut; editör yardımcıları Hüseyin Çınar...[ve öte.] ; hazırlayanlar Mehmet Bulut...[ve öte.]. -- İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, İstanbul 2019.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Araştırma Makaleleri |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 11 Ağustos 2022 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2022 Cilt: 86 Sayı: 306 |
Kaynak Göster
Belleten Dergisi Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY NC) ile lisanslanmıştır.