Savga: Kırım Hanlarının Yağmadan Aldığı Pay ve Tarihî Kökeni

Yıl 2022, Cilt: 86 Sayı: 307, 861 - 894, 07.12.2022

Serkan Acar

https://doi.org/10.37879/belleten.2022.861

Öz

XII. yüzyıldan itibaren çeşitli dillerde yazılmış pek çok tarihî kaynakta geçen savga sözcüğünün kökeni ve mahiyeti hakkında bazı görüşler ileri sürülmüşse de söz konusu kavrama ilişkin müstakil, geniş kapsamlı ve tatminkâr bir inceleme şimdiye dek yapılamamıştır. Türk ve Moğol soylu devletlerde savaş ganimetinin toplanması, paylaşılması, hanların askerlerini, memurlarını veya hanedan mensuplarını ödüllendirmesi ile ilgili olarak kullanılan bu sözcüğün zamanla küresel ölçekte yaygınlık kazandığı ve tercüme edilmeden, teknik bir terim olarak, muhtelif dillere girdiği anlaşılıyor. Lügatlerde ağırlıklı olarak “hediye” ve “armağan” mealinde kullanılan savga mefhumunu tarihî bağlamına oturtmaya çalıştığımız bu makale dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde sözcüğün zikredildiği en eski kaynakları tetkik edecek ve buralardaki tipik örnekleri sunacağız. İkinci bölümde etimolojik sözlüklerde filologların bahse konu kavrama yükledikleri anlamlar üzerinde duracak ve buna bağlı olarak yapılan ilmî tartışmalara temas edeceğiz. Üçüncü bölümde bozkır halklarında yağma ve ganimetin paylaşımı meselesini kronolojik olarak inceleyip, hanları, askerî nizamı ve sosyal düzeni yakından ilgilendiren ödüllendirme ve bağışta bulunma sorununun tarihî arka planını aydınlatmaya çalışacağız. Makalemizin esasını teşkil eden son bölümde ise Altın Orda çağından başlayarak, özellikle Kırım Hanlığı hakkında bilgi veren kaynaklarda savga tabirinin kullanımına dair misaller vereceğiz. Ayrıca Deşt-i Kıpçak sahasında seyahat eden Evliya Çelebi’nin konu ile ilgili tuttuğu mühim kayıtlara da değineceğiz.

Anahtar Kelimeler

Savga, Yağma, Ganimet, Ödüllendirme, Kırım Hanlığı

Savga: The Share of the Crimean Khans from the Plunder and its Historical Origins

Öz

There are some suggestions on the origins and nature of the word savga occurring in numerous historical sources in various languages from the 12th century on, but there is still no peculiar and comprehensive study attributed to that concept. This word was used in the Turkic and Mongolian states to denote gathering and sharing the booty, and rewarding the soldiers, officials and members of the dynasty by the khan, and gained popularity in the course of time, so that it was not translated into other languages, but was loaned directly. Savga means gratuity according to the dictionaries, but we try to find out its historical context in this paper, which is composed of four parts. Firstly, the oldest sources mentioning that word will be examined and its older meanings will be given. Secondly, we will discuss the meanings explained by philology scholars on the basis of etymological dictionaries by pointing to the concerning studies. Thirdly, there is a chronological investigation of the sharing of plunder and booty in the steppe peoples, through which we aim at putting a light upon the historical background of the phenomenon of conferment, which concerns closely the state mechanism and the military and social order. The last part of the paper deals with the use of the word savga in the sources of the Golden Horde and especially the Crimean Khanate. We will also cite the concerning records of the famous traveler Evliya Çelebi, who travelled along Eastern Europe.

Anahtar Kelimeler

Savga, Plunder, Booty, Conferment, Crimean Khanate

Kaynakça

• Abdulgaffar Kırımi, Umdet al-Ahbar, Kniga 1, haz. Derya Derin Paşaoğlu, Red. İ. M. Mirgaleyev, Kazan 2014.
• Anonim Osmanlı Kroniği, haz. Necdet Öztürk, İstanbul 2015.
• Berezin, İlya Nikolayeviç, Trudı Vostoçnago Otdeleniya XIII. Sbornik Letopisey. İstoriya Mongolov Soçinenie Raşid-eddina-İstoriya Çingiz Hana do Vosşetviya Ego na Prestol, Persidskiy Tekst s Predisloviem, St. Petersburg 1868.
• Beveridge, Anette S., The Bábar-náma, London 1971.
• Budagov, Lazar, Sravitelnıy Slovar Turetsko-Tatarskih Nareçiy, Tom I, St. Petersburg 1869.
• Buell, Paul D., Historical Dictionary of the Mongol World Empire, Maryland and Oxford 2003.
• Codex Cumanicus, ed. Géza Kuun, Budapeşte 1880.
• Codex Cumanicus, haz. Mustafa Argunşah-Galip Güner, İstanbul 2015.
• Courteille, Pavet de, El Lügâtü’n-Nevâiyye ve’l-İstişhâdâtü’l-Çagatâiyye-Dictionnaire TurkOriental, Paris 1870.
• Çin Kaynaklarında Türkler Eski T’ang Tarihi (Chiu T’ang-shu), haz. İsenbike Togan, Gülnar Kara, Cahide Baysal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• Divitçioğlu, Sencer, Orta-Asya Türk İmparatorluğu VI.-VIII. Yüzyıllar, Ankara 2005.
• Doerfer, Gerhard, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Band I, Wiesbaden 1963.
• Eberhard, Wolfram, Conquerors and Rulers Social Forces in Medieval China, Leiden 1970.
• Eboul-Ghâzi Béhâdour Khan, Des Mogols et des Tatares, Pub. Le Baron Desmaisons, Tome I. Texte, St. Petersburg 1871.
• Eboul-Ghâzi Béhâdour Khan, Des Mogols et des Tatares, Pub. Le Baron Desmaisons, Tome II. Traduction, St. Petersburg 1874.
• Ebu’l Kāsım Cārullāh Maḥmūd Bin ʿOmar Bin Muḥammed Bin Aḥmed ezZamaḫşarī el-Ḫvārizmī, Mukaddimetü’l-Edeb Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, haz. Nuri Yüce, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1993.
• Eren, Hasan, “La Terme ‘Altaïque’ Sauгa ‘Cadeau’”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Vol. 25, 1972, s. 237-243.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, VI. Kitap, haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul 2002.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, VII. Kitap, haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman-Robert Dankoff, İstanbul 2003.
• Gazi Zahîreddin Muhammed Babur, Baburnâme (Vekayi), Doğu Türkçesinden çev. Reşit Rahmeti Arat, İstanbul 2006.
• Gökyay, Orhan Şaik, Dedem Korkudun Kitabı, İstanbul 2007.
• Gül, Bülent, Moğolca İbni Mühennâ Lügati, Ankara 2016.
• Hezârfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-Beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, Bibliothèque Nationale de France, Département des manuscrits, Turc 40.
• Hezârfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-Beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, haz. Sevim İlgürel, Ankara 1998.
• İnalcık, Halil, “Han ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahib Giray Döneminde Kırım Hanlığı”, Emel, S. 135 (Mart-Nisan 1983), s. 51-73.
• İnan, Abdülkadir, “Orun ve Ülüş Meselesi I- Mevki-Orun Hukuku”, Makaleler ve İncelemeler, C I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998, s. 241-254.
• Jackendoff, Harry, “The Uriangqai Connection, Some Social Study and Textual Analysis of the Secret History”, Mongolian Studies, Vol. 4, 1977, s. 5-38.
• Kırım Hanlığı Kadı Sicilleri Kataloğu, haz. Fehmi Yılmaz, Ahmet Cihan, Özlem Deniz Yılmaz, ed. Erol Özvar, Ankara 2021.
• Kincses-Nagy, Éva, “Nine Gifts”, Ottomans-Crimea-Jochids Studies in Honour of Mária Ivanics, Edt. István Zimonyi, Szeged 2020, s. 215-227.
• Kljaštornyj, Sergej G.- Livšic, Vladimir A., “The Sogdian Inscription of Bugut Revised”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 1972, Vol. 26/No. 1, s. 69-102.
• Klyaştıornıy, Sergey Grigoryeviç, Kadim Avrasya’nın Bozkır İmparatorlukları, çev. Kolektif, İstanbul 2018.
• Królikowska-Jedlińska, Natalia, Law and Division of Power in the Crimean Khanate (1532-1774). With Special Reference to the Reign of Murad Giray (1678-1683), Leiden-Boston 2019.
• Lambton, Ann K. S., “Soyurghal”, EI2 , Vol. 9, s. 731-734.
• Laşkov, Fyodor Fyodoroviç, “İstoriçeskiy Oçerk Kırımsko-Tatarskago Zemlevladeniya (Prodoljenie)”, İzvestiya Tavriçeskoy Uçenoy Arhivnoy Kommissii, No: 23, Simferopol 1895, s. 71-117.
• Mangḥol-un Niuça Tobça’an (Yüan-Ch’ao Pi-Shi) Moğolların Gizli Tarihi, çev. Ahmet Temir, Ankara 1995.
• Mauss, Marcel, Sosyoloji ve Antropoloji, çev. Özcan Doğan, Ankara 2013.
• Melioranskiy, Platon Mihayloviç, Zaimstvovannıya Vostoçnıya Slova v Russkoy Pismennosti do Mongolskago Vremeni, St. Petersburg 1906.
• Otkan, Pulat, Tarihçinin Kayıtları’na (Shi Ji) Göre Hunlar, İstanbul 2018. Ötemiş Hacı, Çengiz-Nâme, haz. İlyas Kamalov, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2009.
• Pelliot, Paul, “Sao-houa, sauΓa, sauΓat, saguate”, T’oung Pao, Second Series, Vol. 32, Livr. 4, 1936, s. 230-237.
• Pelliot, Paul, “ŠirolΓa ∼ ŠiralΓa”, T’oung Pao, Second Series, Vol. 37, Livr. 3/4, 1944, s. 102-113.
• Polnoe Sobranie Russskih Letopisey II İpatevskaya Letopis, Moskova 2001.
• Poppe, Nicholas N., Mongolskiy Slovar Mukaddimat al-Adab, Çast I-II, MoskovaLeningrad 1938.
• Prochazka, Helen Y., “Warrior Idols or Idle Warriors? On the Cult of Saints Boris and Gleb as Reflected in the Old Russian Military Accounts”, The Slavonic and East European Review, Vol. 65, No. 4 (Oct. 1987), s. 505-516.
• Rachewiltz, Igor de, Index to the Secret History of the Mongols, Indiana University, Bloomington 1972.
• Radlov, Vasiliy Vasilyeviç, Slovarya Tyurskih Nareçiy, Tom 4, Çast 1, St. Petersburg 1911.
• Ramazan Şeşen, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 2001.
• Redhouse, James, Turkish and English Lexicon, İstanbul 2001.
• Schönig, Claus, Mongolische Lehnwörter in Westoghusischen, Harrasowitz VerlagWiesbaden 2000. Sçerbak, Aleksandr, Eski Dönem Türk-Moğol Dil İlişkileri (8.-14. Yüzyıllar), çev. Rysbek Alimov, Ankara 2019.
• Seyyid Mehmed Rızâ, Es-Sebü’s-Seyyâr fi Ahbâr-ı Mülûki’t-Tatar (İnceleme-Tenkitli Metin), Haz. Yavuz Söylemez, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• Sreznevskiy, İzmail İvanoviç, Materialı dlya Slovar Drevne-Russkago Yazıka po Pismennım Pamyatnikam, Tom III, St. Petersburg 1912.
• Tarih-i Sahib Giray Han, haz. Özalp Gökbilgin, Ankara 1973.
• Taşağıl, Ahmet, Gök-Türkler I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• Tekin, Talat, Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, İstanbul 1998.
• Tenişev, Edhem Rahimoviç, Sravitelno-İstoriçeskaya Grammatika Tyurskih Yazıkov, Moskova 1997.
• Tietze, Andreas, Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, C VII, Ankara 2019.
• Tizengauzen, Vladimir G., Sbornik Materialov, Otnosyaşçihsya k İstorii Zolotoy Ordı, Tom I, St. Petersburg 1884.
• Togan, Zeki Velidi, Horezm Kültür Vesikaları-Horezmce Tercümeli Muqaddimat al-Adab / Documents on the Khorezmian Culture-Khorezmian Glossary of the Muqaddimat alAdab, İstanbul 1951.
• Togan, Zeki Velidi, “Zimahşerî’nin Doğu Türkçesi ile Mukaddimetü’l-Edeb’i”, Türkiyat Mecmuası, C XIV, İstanbul 1964, s. 81-92.
• Tuna, Osman Nedim, “Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler”, Türkiyat Mecmuası, C 17, 1972, s. 209-250.
• Vásáry, István, “The Role and Function of Mongolian and Turkic in Ilkhanid Iran”, Turks and Iranians Interactions in Language and History, The Gunnar Jarring Memorial Program at the Swedish Collegium for Advanced Studied, Edited by Éva Á. Csató, Lars Johanson, András Róna-Tas, and Bo Utas, Harrassowitz Werlag Wiesbaden 2016, s. 141-152.
• Vasmer, Max, Etimologiçeskiy Slovar Russkogo Yazıka, Tom III, Moskova 1987.
• Veselovskiy, Nikolay İvanoviç, Han iz Temnikov Zolotoy Ordı Nogay i Ego Vremya, Petrograd 1922.
• Yihao, Qui, “Gift-Exchange in Diplomatic Practices during the Early Mongol Period”, Eurasian Studies, S. 17, 2019, s. 202-227.
• Yusuf Has Hâcib, Kutagdu Bilig II, ter. Reşid Rahmeti Arat, Ankara 1959.
• Yûsuf Hâs Hacib, Kutadğu Bilig Metin, haz. Mustafa S. Kaçalin, İstanbul 2019.
• Zahireddin Muhammed Babur, Baber-name ili Zapiski Sultana Babera. (Faksimile Haydarabadskogo Spiska) / Baburnamah, İzd. Nikolay İvanoviç İlminskiy, Kazan 1857.
• Zahirüddin Muhammed Bâbur Mirza, Bâburnâme, III. Kısım, haz. W. M. Thackston, Harvard 1993.
• Zemahşerî, Mukaddimetü’l-Edeb, Moğolca-Çağatayca Çevirinin Sözlüğü, haz. Nicholas N. Poppe, çev. Mustafa S. Kaçalin, Türk Dil Kurumu Yayınları Ankara 2009.