Bir Osmanlı-Amerika Ermenisi Kevork Şişmanyan’ın Misyonerlik Faaliyetleri ve Kumkapı’daki Mektebi (1880-1924)

Yıl 2022, Cilt: 86 Sayı: 307, 969 - 1006, 07.12.2022

Ayşe Aksu

https://doi.org/10.37879/belleten.2022.969

Öz

Amerikalı misyonerlerin 19. yüzyıl boyunca Osmanlı topraklarında pek çok okul açtıkları bilinmektedir. Ancak onların okullarında yetişmiş yerli Protestan Ermenilerin değişik şehir ve kasabalarda basit müfredatlı müstakil okulları da söz konusudur. Bunlardan biri de Kumkapı’da Kevork Şişmanyan’ın 1880 yılında açtığı ilköğretim seviyesindeki mekteptir. Kurucusu ve müdürü Şişmanyan, Amerika tâbiiyetine geçmiş bir Osmanlı Ermenisidir. Bu sebeple onun tâbiiyetinden kaynaklanan problemler ve bu problemlerin yansımasıyla yeni bir hukuki vaka olarak ortaya çıkan Şişmanyan Mektebi, Osmanlı makamlarını hayli meşgul etmiştir. Dahası, yaşanan her hukuki sürece Amerika sefareti müdahil olmuş, doğal olarak bu müdahaleler iki ülke arasında birer krize dönüşmüştür. Bu makale bugüne kadar müstakil bir çalışmaya konu olmamış olan Kevork Şişmanyan’ın kimliği, tâbiiyet değişikliği, Anadolu şehirlerine gerçekleştirdiği misyonerlik gezileri, devletin resmî makamları ve güvenlik güçleriyle olan ilişkilerini incelemeyi, ayrıca Kumkapı’daki okulunun öğretim faaliyetlerini ve 1905 yılında Friend’s Mission adlı İngiliz misyonerlik teşkilatına devrini gün yüzüne çıkarmayı amaçlamaktadır. Bununla beraber bu makalede, adı geçen okulun tarihçesi, hukuki yapısındaki sorunlar ve bunları gidermek adına resmî makamlarla yaşanan süreçlere de yer verilmiştir. Böylece devletin ilgili makamlarının yabancı kurumlarla nasıl baş etmeye çalıştığı ayrıntılı olarak ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kumkapı Şişmanyan Mektebi, Kevork Şişmanyan, Kumkapı Hadisesi, Osmanlı'da Misyoner Okulları, Ann Mary Burgess

The Missionary Activities of an Ottoman-American Armenian Kevork Şişmanyan and His School in Kumkapı (1880-1924)

Öz

It is known that American missionaries opened many schools in the Ottoman lands during the 19th century. However, there are also independent schools with simple curriculum in different cities and towns of native Protestant Armenians who were educated in their schools. One of them is a primary school opened in 1880 by Kevork Şişmanyan in Kumkapı. Its founder and director, Şişmanyan, was an Ottoman Armenian who later became an American citizen. For this reason, the problems arising from his nationality and the reflection of these problems, which emerged as a new legal case, occupied the Ottoman authorities. Moreover, the American embassy was involved in every legal process, and naturally, every process turned into an international crisis. This article aims to examine Kevork Şişmanyan’s identity, change of his nationality, missionary trips to Anatolian cities, his relations with the state’s official authorities and security forces, as well as to bring to light the teaching activities of his school in Kumkapı and its transfer to the British missionary organization Friend’s Mission in 1905, which has not been the subject of an independent study so far. On the other hand, in this article, the history of the aforementioned school, the problems in its legal structure and the processes experienced with the official authorities in order to solve them are also included. Thus, it has been tried to reveal in detail how the authorities of the state tried to deal with foreign institutions.

Anahtar Kelimeler

Shishmanian School at Kumkapı, George Shishmanian, Kumkapı Incident, Friend's Mission, Missionary Schools in Ottoman Empire, Ann Mary Burgess

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Bab-ı Ali Evrak Odası Evrakı (BEO), 194/14548, 2743/205658, 2988/224092, 3310/248224.
• Dahiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), 11/7.
• Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH.MKT), 123/26, 1782/66, 1790/147, 1800/141, 2045/88.
• Dahiliye Nezâreti Tesrî-i Muamelât ve Islahat Komisyonu Muamelât (DH. TMIK.M), 125/56, 14/74, 15/56, 17/44, 21/45.
• Hariciye Nezareti Hukuk Kısmı Evrakı (HR.H), 348/13.
• Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası Evrakı (HR.HMŞ.İŞO), 6/3.
• Hariciye Nezareti İdare (HR.İD), 1811/17, 2030/41.
• Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı (HR.İM), 107/45, 110/4.
• Hariciye Tahrirat (HR.TH), 104/5, 124/76, 129/80, 130/22, 182/109, 342/110.
• İrade Adliye ve Mezahib (İ.AZN), 63/3.
• İrade Hariciye (İ.HR), 417/9, 418/45.
• Maarif Nezareti Mektûbi Kalemi (MF.MKT), 380/24, 889/45.
• Maliye Nezareti Emlak-ı Emiriyye Müdüriyeti (ML.EEM), 1302/28.
• Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri (MVL), 522/106.
• Şura-yı Devlet Defterleri (ŞD), 221/4, 2611/8, 2748/8, 2771/31, 71/7.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS), 475/109.
• Yıldız Mütenevvî Maruzât Evrakı (Y.MTV), 238/75.
• Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK), 59/47.
• Yıldız Perakende Evrakı Maârif Nezâreti Maruzâtı (Y.PRK.MF), 4/66.
• Araştırma ve İnceleme Eserler Alan, Gülbadi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Protestan Okulları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2015.
• Arpee, Leon, A Century of Armenian Protestantism (1846-1946), New York 1946.
• Basmacıyan, Krikor H, Şarkta Toplumsal ve Dinsel Hayat, çev. Altuğ Yılmaz, Aras Yayıncılık, İstanbul 2005.
• Birol, Nurettin, “1890-1901 Ermeni Olayları ve Halil Rıfat Paşa”, Yeni Türkiye Dergisi, LXII (2014), s. 2067-2118.
• Cevizliler, Erkan, “XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devletindeki İngiliz Okulları Üzerine Bir İnceleme”, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, XII (2014), s. 119‐155.
• Chapman, Andrew L, “Constantinople Letter”, The Christian Evangelist, 19 Ocak 1899, s. 80.
• Erdem, Ufuk, “İngiltere’nin Yeni Başkent Ankara’yı Kabullen(emeye)işi ve İngiliz Büyükelçilik Binasının İnşası”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, VI/V (2017), s. 2193-2227.
• Eviz, Vehbiye, II. Abdülhamit Han Döneminde Ermeni Meselesi Üzerinde Osmanlı-İngiliz Siyasi Mücadelesi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş 2014.
• Kaya, Hakan, Türkiye-İngiltere İlişkileri (1929-1939), İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2019.
• Kıral, Bilgen, “Nitel Bir Veri Analizi Yöntemi Olarak Doküman Analizi”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XV (2020), s. 170-189.
• Köprülü, Orhan F., “Tarihte Türk-Amerikan Münasebetleri”, Belleten, C LI/S. 200, Ankara 1987, s. 927-947.
• Köse, İsmail, “Amerikan Arşiv Belgelerinde Türk-Amerikan İlişkilerinin Başlaması 1830 Tarihli Ticaret ve Seyrüsefayin Antlaşması”, Türk Dünyası Araştırmaları, XCVII/CXCIII (2011), s. 145-188.
• McLean, Archibald, A Circuit of the Globe, St. Louis 1897.
• Mutlu, Şamil, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2005.
• Okuducu, Sadık, 1889-1895 Arası Kumkapı ve Çevresi Ermeni Hadiseleri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2004.
• Ortaylı, İlber, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Okulları Üzerine Bazı Gözlemler”, Amme İdaresi Dergisi, XIV/III (1982), s. 87-96.
• Öksüz, Melek, “İstanbul/Uzunçarşı Yangını (1911) İçin Trabzon Vilayetinden Toplanan Yardımlar”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, XXIX (2020), s. 121-148.
• Şahin, Emrah, Responding to American Missionary Expansion: An Examination of Ottoman Imperial Statecraft (1880-1910), (Basılmamış Doktora Tezi), Department of History McGill University, Montréal 2011.
• Şaşmaz, Musa, “Kumkapı Ermeni Olayı (1890)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XIX (2004) s. 101-118.
• Şişman, Adnan, XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti’nde Yabancı Devletlerin Kültürel ve Sosyal Müesseseleri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2006.
• The Stone-Campbell Movement: A Global History, ed. Newell Williams, Douglas A. Foster, Paul M. Blowers, Missouri: Chalice Press, 2013.
• Tusan, Michelle, “The Business of Relief Work: A Victorian Quaker in Constantinople and her Circle”, Victorian Studies, LI (2009), s. 633-661.
• Tusan, Michelle, Smyrna’s Ashes: Humanitarianism, Genocide and the Birth of the Middle East, California University, California 2012.
• Uçan, Yunus Emre, Osmanlı Devleti’nde İngiliz Misyoner Okulları, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri 2015.