Birinci Dünya Savaşı’ndan Önce Hınçak Partisi’nin İki Kongresi ve Savaş Kararı

Yıl 2022, Cilt: 86 Sayı: 307, 1007 - 1034, 07.12.2022

Bülent Cırık

https://doi.org/10.37879/belleten.2022.1007

Öz

Ermenilerin dünya genelinde önemli siyasi teşekküllerinden olan Hınçak Cemiyeti, Osmanlı Devleti’ne karşı illegal bir yapıda doğmuş ve gelişmiştir. İkinci Meşrutiyetin ilanıyla siyasal bir parti hâline dönüşen ve legal hâle gelen Hınçak Cemiyeti, Balkan Savaşları sırasında Doğu Anadolu ıslahatı konusunda Rusya ve İngiltere’nin destekleriyle Osmanlı Devleti’ne karşı eski eylemlerine dönme kararı almıştır. Bir yandan ıslahat meselesi bir yandan İttihat ve Terakki iktidarına olan güvenin sarsılması, cemiyetin öz-savunma için silahlanma çalışmalarında etkili olmuştur. 1913 Ağustos’unda Köstence’de gerçekleştirilen Hınçak Kongresi, Ermenilerin hızla silahlanması gerektiği ve İttihat ve Terakki Fırkası liderlerine karşı suikast düzenlenmesi kararlarıyla ön plana çıkmıştır. Bu karara itiraz eden İstanbul merkezli yapılanma ise 1914 Temmuz’unda İstanbul’da bir kongre düzenleyerek eski karara sadık kaldığını göstermek istemiştir. Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasından hemen önce Hınçak Partisi’ne karşı Osmanlı Hükûmeti’nin aldığı takip kararları, tutuklamalar, yargılamalar ve gönüllü hareketinin doğuşunda Hınçak Partisi’nin etkisi, sevk ve iskân kararının alınmasında önemli bir etkendir. Hınçak Partisi’nin kongreleri ve savaş öncesi yargılamalar daha önce herhangi bir çalışmada ele alınarak incelenmemiştir. Hınçak Partisi’nin 6. ve 7. kongresine ve Birinci Dünya Savaşı’ndan önce bu fırkaya ait tutuklamalarla ilgili belgelerin ve yargılamalara ait tutanakların bir kısmı T.C. Genelkurmay Başkanlığı tarafından sekiz cilt hâlinde yayınlanmıştır. Bu belgeler ve tutanaklar Ermeni Sorununun önemli bir boyutunu göstermesi açısından önem arz etmekle beraber üzerinde tahlil ve değerlendirmelerin yapılması gerekmektedir. Bu çalışmada, Birinci Dünya Savaşı’ndan hemen önce Osmanlı hükûmetlerinin Hınçak Fırkası ile ilişkileri ve soykırım iddialarının bir de bu çerçeveden ele alınması gerektiği üzerinde durularak, konu ile ilgili arşiv belgeleri ve yayınlanmış tutanaklardan istifade edilmiştir. Çalışmanın temel hedefi, 1915 olaylarının başlangıcı sayılabilecek, ancak gözden kaçırılan bir döneme tümevarım yöntemiyle açıklık getirebilmektir.

Anahtar Kelimeler

Türk-Ermeni İlişkileri, Hınçak Cemiyeti, Köstence Kongresi, Ermeni Islahatı, 1915 Olayları

The Two Congresses of the Hunchakian Party and the War Decision Before World War I

Öz

The Hinchak Society, one of the Armenian’s crucial political organizations around the world, was established and developed as an illegal entity against the Ottoman Empire. Turning into a political party and being legitimatized with the declaration of the Second Constitutional Monarchy, The Hinchak Society decided to return to its former actions against the Ottoman Empire, regarding the Eastern Anatolian reform during the Balkan Wars, with the support of Russia and the Great Britain. On one side, the matter of reform; on the other, the distrust in the Committee of Union and Progress prominently led to the armament of the society for self-defence. The Hunchakian Congress, held in Constanta in August 1913, came into prominence with the decision that the Armenians should have been armed expeditiously and that the leaders of the Committee of Union and Progress should have been assassinated. The Istanbul-based organization objected to this decision and wanted to show that it remained faithful to the old decision by holding a congress in Istanbul in July 1914. Just before the start of the First World War, follow-up legislations of the Ottoman Government against the Hunchak Party such as arrests, trials as well as the influence of the Hunchak Party in the emergence of the voluntary movement were key factors in the enactment of the decision on dispatch and resettlement. The congresses of the Hunchak Party and the pre-war trials have not been examined in any previous studies. Some of the documents related to the 6th and 7th congresses of the Hunchak Party and the arrests of the party members before the First World War and the trial records were published in eight volumes by the Turkish General Staff. Since these documents and records are essential in terms of showing a critical dimension of the Armenian Question, it is of utmost importance to make further analyses and evaluations. Thus, this study will focus on the relations of the Ottoman governments with the Hunchak Party and the essence of genocide allegations before the First World War. The main aim of the present study is to shed light on an overlooked period that can be considered as the beginning of the 1915 events through an inductive method.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Armenian Relations, Hinchak Society, Constanta Congress, Armenian Reform, Events of 1915

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.) Dahiliye Nezareti (DH.) Emniyet-i Umumiye 2. Şb. Evrakı (EUM. 2. Şb.)
• Dahiliye Nezareti (DH.) Kalemi Mahsus Müdüriyeti Evrakı (KMS.)
• Dahiliye Nezareti (DH.) Meclis-i Vükela (MVİ.) Evrakı
• Dahiliye Nezareti (DH.) Siyasi Şube Evrakı (SYS)
• İrade Harbiye (İ. HB.)
• Süreli Yayınlar Tasfir-i Efkâr, 6 Kanun-ı Sânî 1329/19 Ocak 1914.
• Tanin, 3 Kanun-ı Sânî 1329/16 Ocak 1914, No: 1818; 6 Kanun-ı Sânî 1329/19 Ocak 1914, No: 1821.
• Araştırma ve İnceleme Eserler Akçam, Taner, Ermeni Meselesi Hallolunmuştur - Osmanlı Belgelerine Göre Savaş Yıllarında Ermenilere Yönelik Politikalar, İstanbul 2007.
• Akın, Kadir, Ermeni Devrimci Paramaz, İstanbul, 2016.
• Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri (1914-1918), Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, 8 Cilt, Ankara 2005-2007.
• Avagyan, Arsen - Misassian, Gaidz F., Ermeniler İttihat ve Terakki, İstanbul 2005.
• Aydoğan, Erdal, İttihat ve Terakkî’nin Doğu Politikası 1908-1918, İstanbul 2005.
• Birinci, Ali, Hürriyet ve İtilaf Fırkası, İstanbul 1990.
• Chalabian, Antranig, General Andranik and Armenian Revolutionary Movement, Californa 1988.
• Çiçek, Kemal, “VIII. Taşnak Kongresi’nin Perde Arkası ya da Taşnakların I. Dünya Savaşı Öncesi Müttefik Arayışı”, Osmanlı Araştırmaları, S. 58, (2021), s. 221-251.
• Dadrian, Vahakn N., Ermeni Soykırımı Tarihi: Balkanlardan Anadolu ve Kafkasya’ya Etnik Çatışma, Çeviren: Ali Çakıroğlu, İstanbul 2008.
• Dasnabedian, Hratch, History of the Armenian Revolutionary Federation Dashnaksution (1890-1924), Milan 1989.
• Erickson, Edward J., Osmanlılar ve Ermeniler; Bir İsyanın ve Karşı Harekâtın Tarihi, çev. İbrahim Türkmen, İstanbul 2015.
• Ermeni Komiteleri (1891-1895), TC. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2001.
• Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekat-ı İhtilaliyesi, haz. H. Erdoğan Cengiz, Ankara 1983.
• Günay, Nejla, Zoraki İttifaktan Yol Ayrımına İttihat -Terakki ve Ermeniler, Ankara 2015.
• Hüseyin Nazım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, C II, Ankara 1998.
• Kansu, Aykut, 1908 Devrimi, İstanbul 1995.
• Kevorkian, Raymond, Ermeni Soykırımı, çev. Ayşen Taşkent Ekmekci, İstanbul 2015.
• Lewy, Guenter, 1915 Osmanlı Ermenilerine Ne Oldu?, çev. Ceren Elitez, İstanbul 2011.
• Maraşlı, Recep, Ermeni Ulusal Demokratik Hareketi ve 1915 Soykırımı, İstanbul 2008.
• Nalbandian, Louise, Armenian Revolutionary Movement, California 1963.
• Rus İmparatorluk Kayıtlarında Ermeni Sorunu (1912 -1917), 2 Cilt, haz. Natalia Chernichenkina, Erzincan 2015-2017.
• Selvi, Haluk - Cırık, Bülent, “1913 Islahatı Öncesi Osmanlı Doğu Vilayetlerinde Olaylar, İddialar, Cevaplar”, OTAM, 36 /Güz 2014.
• Sertçelik, Seyit, Rus ve Ermeni Kaynakları Işığında Ermeni Sorunu, Ortaya Çıkış Süreci, (1678-1914), Ankara 2016.
• Süslü, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Ankara 1990, s. 54 Talat Paşa’nın Anıları, Yay. haz. Alpay Kabacalı, İstanbul 1998.
• Türkiye’de Ermeni Meselesi (Rus Genelkurmay Başkanlığı Belgeleri), haz. Mihail Bashanov, çev. İlyas Kemaloğlu, Ankara 2013.
• Türkmen, Zekeriya, Vilayat-ı Şarkiye (Doğu Anadolu Vilayetleri) Islahat Müfettişliği 1913-1914, Ankara 2006.
• Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1976.