Serbest Cumhuriyet Fırkası Denemesinin Uluslararası Yansımaları: Türk Dış Politikasında Değişim Tartışması

Yıl 2022, Cilt: 86 Sayı: 307, 1077 - 1116, 07.12.2022

Yusuf Tekin İrşat Sarıalioğlu

https://doi.org/10.37879/belleten.2022.1077

Öz

Türk siyasal hayatındaki gelişmelerin uluslararası yansımaları akademik çalışmalarda ilgi gören bir konudur. Gerek Tanzimat ve Islahat Fermanları ile Kanun-i Esasinin ilan edilmesinin gerekse Cumhuriyet döneminin önemli siyasal gelişmeleri olarak çok partili siyasal hayata geçiş ve darbe süreçlerinin uluslararası ilişkiler boyutu literatürde çokça incelenmiştir. Serbest Cumhuriyet Fırkasını (SCF) uluslararası ilişkiler bağlamında ele alan yeterli sayıda çalışma ise bulunmamaktadır. Bu çalışma; SCF’nin Türk siyasal hayatındaki hikayesini belirli bir ülkenin arşiv belgeleri üzerinden incelemenin ötesinde, çeşitli ülkelerin arşiv kaynakları üzerinden karşılaştırmalı bir yöntemle uluslararası sistem içerisinde SCF’nin nasıl değerlendirildiği sorusuna eğilmekte ve konuya uluslararası sistemin yapısı bağlamında dış politika perspektifli bir cevap aramaktadır. Çalışmanın neticesinde Türkiye’de bir muhalefet partisinin kuruluşunun uluslararası alanda, ehemmiyeti Türkiye sınırlarını aşan bir siyasi hadise olarak değerlendirildiği sonucuna ulaşılmıştır. İki savaş arası dönemde uluslararası politika alanında etkin olan tüm aktörler tek parti sisteminin terk edilmesi ve SCF’nin kuruluşunu Türk dış politikasında, özellikle de Türk Sovyet ilişkilerinde önemli bir değişimin habercisi olarak değerlendirmişlerdir. Diğer taraftan SCF’nin uluslararası arenadaki yankılarının dönemin siyasal yapısına uygun bir biçimde alternatif dünya görüşleri ve ülkelerin kendi dış politika stratejileri dâhilinde oluştuğu ve bu noktada İngiltere, Fransa ve ABD ile Sovyetler Birliği, İtalya ve Almanya’nın SCF’ye bakışı arasında ciddi bir fark olduğu çıkarımına ulaşılmıştır. Çalışma içerisinde Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Arşiv Belgeleri (Türk Diplomatik Arşivi-TDA), ABD Arşiv Belgeleri (NARA), İngiltere Arşiv Belgeleri (TNA), yayınlanmış SSCB arşiv belgeleri ve dönemin basınından yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Serbest Cumhuriyet Fırkası, SCF, Türk Dış Politikası, Türk-Sovyet İlişkileri, Ali Fethi Okyar, Çok Partili Hayat Geçiş Denemesi

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Türk Diplomatik Arşivi (TDA) TDA/2763/13404740, 27.08.1930.
• TDA/2763/13404945, 12.08.1930.
• TDA/2763/13404556, 29.09.1930.
• TDA/2763/13404990, 29.09.1930.
• TDA/2763/13405339, 30.09.1930.
• TDA/2763/13404605, 1.10.1930.
• TDA/2763/13404580, 1.10.1930.
• TDA/2763/20510382, 10.9.1930.
• TDA/2763/13405220, 2.10.1930.
• TDA/2763/13330770, 3.10.1930.
• TDA/2763/13405162, 7.10.1930.
• TDA/2763/13404824, 10.10.1930.
• TDA/2763/13404803, 17.10.1930.
• TDA/2763/13404858, 21.10.1930.
• TDA/2763/13405265, 6.10.1930.
• TDA/2763/13404629, 1.10.1930.
• TDA/2763/13404596, 29.09.290.
• TDA/541/12872696, 16.09.1930.
• TDA/541/12873124, 26.09.1930.
• TDA/571/4856132, 4.10.1930.
• TDA/571/4897496, 12.11.1930.
• TDA/534/10167421, 8.11.1930.
• TDA/534/8477890, 16.08.1930.
• TDA/534/8477555, 24.09.1930.
• TDA/534/5375766, 2.12.1930.
• TDA/2303/8302577, 18.9.1930.
• TDA/2303/8301026, 29.09.1930.
• TDA/2303/8302048 (belgede tarih bulunmamaktadır)
• TDA/3983/16884646, 1.9.1930.
• İngiltere Ulusal Arşivi (The National Archives, Foreign Office - TNA/ FO.) TNA/FO424/273, No:69.
• TNA/FO424/273, No:70.
• TNA/FO424/273, No:120.
• TNA/FO424/273, No:312.
• TNA/FO424/273, No:317.
• TNA/FO424/273, No:314.
• TNA/FO424/273, No:355.
• TNA/FO424/273, No:356.
• TNA/FO424/273, No:357.
• TNA/FO424/273, No:369.
• TNA/FO424/273, No:400.
• TNA/FO424/273, No:411.
• TNA/FO424/273, No:433.
• TNA/FO424/273, No:439.
• TNA/FO424/273, No:577.
• TNA/FO424/273, No:580.
• TNA/FO424/273, No:583.
• TNA/FO424/273, No:593.
• ABD Ulusal Arşivi (The National Archives and Record Administration- NARA) NARA, Index Bureau: 867.00/2034, no:1107.
• NARA, Index Bureau: 867.00/2036, no:1117.
• NARA, Index Bureau: 867.00/2042, no:1129.
• NARA, Index Bureau: 867.00/2046, no:1144.
• NARA, Index Bureau: 867.00/2046, no:1146.
• NARA, Index Bureau: 867.00/2047, no:41.
• NARA, Index Bureau: 867.00/2049, no:1176.
• Yayınlanmış Arşiv Belgeleri British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers From The Foreign Office Confidential Print, Part II, Series B, Vol. 32, Turkey 1930-1932.
• Soviet Documents on Foreign Policy Vol II, ed. Jane Degras, Oxford Univesrty Press, London 1952.
• Süreli Yayınlar Ayın Tarihi, 22-23/75-78, Haziran-Eylül 1930.
• Ayın Tarihi, 23-21/79-81, Birinci Teşrin- Birinci Kanun 1930.
• Cumhuriyet, 12.08.1930.
• Cumhuriyet, 31.08.1930.
• Cumhuriyet, 4.10.1930.
• Cumhuriyet, 26.10.1930.
• Cumhuriyet, 27.09.1930.
• Cumhuriyet, 28.09.1930.
• Cumhuriyet, 29.09.1930.
• Hâkimiyeti Milliye, 26.09.1930.
• Hâkimiyeti Milliye, 27.09.1930.
• Hâkimiyeti Milliye, 28.09.1930.
• Hâkimiyeti Milliye, 29.09.1930.
• Hâkimiyeti Milliye, 8.10.1930.
• Milliyet, 2.10.1930.
• Milliyet, 8.10.1930.
• Milliyet, 9.10.1930.
• Milliyet, 28.09.1930.
• Milliyet, 26.09.1930.
• Vakit, 13.08.1930.
• Vakit, 14.08.1930.
• Vakit, 15.08.1930.
• Vakit, 17.08.1930.
• Vakit, 18.08.1930.
• Vakit, 19.08.1930.
• Vakit, 20.08.1930.
• Vakit, 21.08.1930.
• Vakit, 27.09.1930.
• Vakit, 29.09.1930.
• Vakit, 28.09.1930.
• Vakit, 8.10.1930.
• Araştırma ve İnceleme Eserler Akşin, Sina, “Serbest Fırka”, Türkiye’nin Beş Dönemeci, ed. Hıfzı Topuz, Hüsamettin Ünsal, Sergi Yayınevi, İzmir 1984, s. 25-29.
• Alantar, Özden Zeynep, “Türk Dış Politikasında Milletler Cemiyeti Dönemi”, Türk Dış Politikasının Analizi, ed. Faruk Sönmezoğlu, Der Yayınları, İstanbul 1994, s. 49-79.
• Bali, Rıfat, “1930 Belediye Seçimleri ve Serbest Fırkanın Azınlık Adayları”, Tarih ve Toplum, 167 (1997), s. 25-34.
• Barlas, Dilek, “Akdeniz’de Hasmane Dostlar İki Savaş Arasında Türkiye ve İtalya”, Doğu Batı, 14 (2001), s. 211-216.
• Barlas, Dilek, “Friends or Foes? Diplomatic Relations Between Italy And Turkey, 1923–36”, International Journal of Middle East Studies, 36 (2004), s. 231-252.
• Carr, Edward Hallet, A History of Soviet Russia: Foundations of a Planned Economy, Vol III, MACMillan, London 1990.
• Deniz, Muzaffer, Alman Belgelerinde Türk-Alman İlişkileri (1923-1931), İlgi kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2018.
• Emrence, Cem, 99 Günlük Muhalefet Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.
• Erdem, Ufuk, “Serbest Cumhuriyet Fırkasına İlişkin İngiliz Büyükelçiliğinin Değerlendirmeleri”, CTAD, 12/23 (Bahar 2016), s. 279-302.
• Ficher, Louis, The Soviets in World Affairs, Vol II, Butler and Tunner, London 1930. Grassi, Fabio L., Türk-İtalyan İlişkilerinde Az Bilinenler, çev. Sadriye Güneş, Tarihçi Kitabevi, İstanbul 2014.
• Grew, Joseph C., Turbulent Era: A Diplomatic Record of Forty Years, Vol. II, HoughtonMifflin, Cambridge 1952. Güngör, Hakan, “ABD Konsolosluk Belgeleri Işığında Serbest Fırkanın Değerlendirilmesi”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 35 (Ağustos 2020), s. 457-492.
• Gürün, Kamuran, Türk-Sovyet İlişkileri, TTK Basımevi, Ankara 2010.
• İlmen, Süreyya, Dört Ay Yaşamış Olan Zavallı Serbest Fırka, Muallim Fuad Gücüyener Yayınevi, İstanbul 1952.
• İnönü, İsmet, İsmet İnönü’nün Hatıraları Cumhuriyetin İlk yılları I (1923-1938), Yenigün, İstanbul 1998.
• Karagülmez, Müjdat, “Macar Elçilik Raporları Işığında Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş Denemesi: Serbest Cumhuriyet Fırkası”, SUTAD, 43 (Bahar 2018), s. 471-489.
• Kaya, Yakup, “Fransa’yla İlişkiler”, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası, ed. Ersin Müezzinoğlu, Latif Pınar, İsmail Şahin, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2019, s. 237-273.
• Koçak, Cemil, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.
• Koçak, Cemil, Türk-Alman İlişkileri (1923-1939) İki Savaş arasındaki Dönemde Siyasal, Kültürel, Askeri ve Ekonomik İlişkiler, TTK Yay., Ankara 2013.
• Koç, İlknur, Serbest Cumhuriyet Fırkası İstanbul Teşkilatı ve Azınlıklar, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van 2018.
• Macartney, Maxwell H. H., Cremona, Paul, Italy’s Foreign and Colonial Policy 1914- 1937, Oxford University Press, London 1938.
• Mazover, Marc, Dünyayı Yönetmek, çev. Mehmet Moralı, Alfa, İstanbul 2015. Okyar, Fethi, Üç Devirde Bir Adam, Yay. Haz. Cemal Kutay, Tercüman Yayınları, İstanbul 1980.
• Osman Okyar, Mehmet Seyitdanlıoğlu, Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
• Öz, Esat, Tek Parti Yönetimi ve Siyasal Katılım (1923-1945), Gündoğan Yayınları, Ankara 1992.
• Özipek, Bekir Berat, Türk Siyasal Yaşamında Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1991.
• Özipek, Bekir Berat, “Serbest Fırkanın Mürtecileri”, İslamcılık, der. Yasin Aktay, İletişim Yayınları, İstanbul 2004, s. 248-259.
• Tekeli, İlhan, İlkin, Selim, 1929 Dünya Ekonomik Buhranında Türkiye’nin İktisadi Politika Arayışları, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2009.
• Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, Yurt Yayınları, Ankara 1986. Tunçay, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923- 1931),Yurt Yayınları, Ankara 1981.
• Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl Cumhuriyetin İlk On Yılı ve Balkan Paktı (1923-1934), T.C. Dışişleri Bakanlığı, Ankara 1974.
• Uran, Hilmi, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti, Hatıralarım (1908-1950), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2007.
• Us, Asım, Gördüklerim, Duyduklarım, Duygularım: Meşrutiyet ve Cumhuriyet Devirlerine Ait Hatıralar ve Tetkikler, Vakıf Matbaası, İstanbul 1964.
• Perinçek, Mehmet, Atatürk’ün Sovyetlerle Görüşmeleri: Sovyet Arşiv Belgeleriyle, Kaynak, İstanbul 2005.
• Weiker, Walter F., Political Tutelage and Democracy in Turkey: the Free Party and Its Aftermath, E.J. Brill, Leiden 1973.
• Yetkin, Çetin, Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı, Karacan Yayınları, İstanbul 1982.