Hristiyan ve İslam Züht Hayatının 13. Yüzyıldaki Dönüşümü: Biraderler ve Kalenderîler Hareketi Bağlamında Zahitlikte Kitleselleşme ve Sosyal Boyut

Yıl 2023, Cilt: 87 Sayı: 308, 53 - 86, 04.04.2023

Resul Ay

https://doi.org/10.37879/belleten.2023.053

Öz

13. yüzyılın başları hem Hristiyan hem de Müslüman zahitliğinde önemli bir dönüşümü ifade eder. Avrupa’da Fransisken ve Dominikenlerin, İslam dünyasında da Kalenderîlerin temsil ettiği bu yeni zahitlik hareketleri neredeyse eş zamanlı olarak, tespit edilmiş bir irtibatlandırma söz konusu olmaksızın, kendi geleneklerinden farklılaşarak ama pek çok nokta itibariyle de büyük benzerlik göstererek ortaya çıkmışlardı. Her şeyden önce her iki gelenek zahitliğin kitlesel bir boyut kazanmasında ve yaygınlaşmasında büyük rol oynamışlardı. Fransisken ve Dominikenler Hristiyan zahitliğini kendi öğretileri üzerinden kapalı, donuk ve kırsal kimliğiyle öne çıkan manastır kapsamından yeni gelişmekte olan kentlere taşımışlardı, buna karşılık Kalenderîler de henüz teşkilatlanma aşamasının başlangıcında olan İslam zahitliğini kendilerine has biçimiyle hem yeni ülkelere taşımada hem de kırsal kesime ulaştırmada önemli rol oynamışlardı. Fakat esas değişim onların temsil ettiği zahitlik prensiplerinde kendini gösteriyordu. En tipik, aynı zamanda en belirgin ortak yönlerini de oluşturan bu prensipler mutlak fakirlik ve dilenme üzerine kuruluydu. Buna seyahat ve vaaz pratiklerini de dahil etmek mümkündür. Koyu bir dünya yadsıyıcı eğilimle hareket eden bu zahitler, ağırlığı ve önceliği farklı olmakla birlikte, insana hizmet ideallerini de öncelikleri hâline getireceklerdi. Fransisken ve Dominikenlerde çok belirgin olarak Hz. İsa’nın ve havarilerinin yaşamını taklit etme düşüncesiyle insanlara İncil’i anlatmak, onları tanrı yoluna davet etmek ve insanların yararına işler yapmak onların en yaygın faaliyetleri hâline gelmişti. İslam dünyasının yeni zahitleri belki başlangıçta böyle bir eğilime sahip değillerdi ama zamanla onların öğretileri arasında da insana hizmet ideali önemli yer tutacak, bu kapsamda pek çok kamu yararına işlerin aktif figürleri hâline geleceklerdi.

Anahtar Kelimeler

Fransiskenler, Dominikenler, Kalenderîler, Zahitlik, Mistisizm

The Transformation of Christian and Islamic Ascetic Life in the 13th Century: Massification and Social Dimension in Asceticism in the Context of Friars and Qalandar Movements

Öz

The early 13th century marked an important transformation in both Christian and Muslim asceticism. These new ascetic movements, represented by the Franciscans and Dominicans in Europe and by the Qalandars in the Islamic World emerged almost synchronously differing from their own traditions but showing great similarity in many points without any determined connection. First of all, both traditions played a major role in spread and gaining a massive dimension of asceticism. Franciscans and Dominicans carried Christian asceticism from the narrow scope of monasteries, distinguished with their closed, dull and rural identity, to the newly developing cities through their own teachings. On the other hand, the Qalandars played an important role both in carrying the Islamic asceticism, which was at the beginning of the organizational phase, to both large and especially rural areas, in accordance with their teachings. But the main change was manifested itself in the principles of asceticism they represented. These principles which are the most typical and also the most obvious common aspect of them were based on absolute poverty and begging. It is also possible to include the practices of travelling and preaching into the list. These ascetics who acted with the world-denying tendency would also make the ideals of service to humanity their priority although its weight and priority were different. Franciscans and Dominicans attracted attention with their activities of preaching the Gospel, inviting people to the path of God and working for the benefit of people with the idea of imitating the life of Jesus and his apostles. Perhaps the new ascetics of the Islamic world did not have such a tendency at first, however, in time, the ideal of service to humanity would take place among their teachings, and they would become active figures in many public works.

Anahtar Kelimeler

Franciscans, Dominicans, Qalandars, Asceticism, Mysticism

Kaynakça

• Abdülkerim b. Şeyh Musa, Makâlât-ı Seyyid Hârûn (Tenkitli Basım), haz. Cemal Kurnaz, TTK Yay., Ankara 1991.
• Algar, Hamid, “Kâzerûnî” DİA, C 25, s. 145-146.
• Ankaravî, İsmail, Minhâcu’l-Fukara- Fakirlerin Yolu, İnsan Yay., İstanbul 1996.
• Armstrong, Regis J. (ed. and trans.), Clare of Assisi: Early Documents, Franciscan Institute, New York 1988.
• Ay, Resul, Anadolu’da Derviş ve Toplum (13-15. Yüzyıllar), Kitap Yayınevi, İstanbul 2014.
• Ay, Resul, “Anadolu ve Rumeli’de Derviş Seyahatleri ve Kırsal Toplum İçin Gördüğü İşlevler (13-15. yüzyıllar)”, Ötekilerin Peşinde Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan, haz. Mehmet Öz- Fatih Yeşil, Timaş Yay., İstanbul 2015.
• Ay, Resul, “Moğollar ve Katolik Misyonerlik: Fransisken ve Dominiken Rahiplerinin Asya ve Yakındoğu’da Misyonerlik Faaliyetleri (13-14. Yüzyıllar)”, Avrupa Tarihinde Türk Eli Gümeç Karamuk Armağanı, Hacettepe Üniversitesi Yay., Ankara 2017.
• Barkan, Ömer Lütfü, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler” Vakıflar Dergisi, S. II, 1942, s. 279-386
• Batuk, Cengiz, Assisisli Francis ve Hıristiyan Mistisizmi, İz Yay., İstanbul 2012.
• Brakke, David, Athanasius and the Politics of Asceticism, Clarendon Press, Oxford 1995.
• Brother Ugolino, The Little Flowers of St. Francis of Assisi, Christian Classics Ethereal Library, dijital kopya (https://ccel.org/ccel/ugolino/flowers/flowers).
• Cuthbert, Father, Life of St. Francis of Assisi, Longmans, Green and Co., London 1912 ve 1925 baskıları.
• Deanesly, M. A., A History of The Medieval Church 590-1500, Methuen & co.ltd, London 1954.
• Derviş Burhan, Velâyetnâme-i Hacım Sultan (Das Vilâyet-nâme des Hadschim Sultan), nşr. Rudolf Tschudi, Berlin 1914.
• Drane, Agusta Theodosia, The History of St. Dominic: Founder of The Friars Preachers, Longmans, Green & Co., New York 1891.
• Ebu’l-Hasen, ‘Ali b. İbrahim el-Kârî el Bagdâdî, Muhyiddin İbn ul-‘Arabî’nin Menkabeleri (ed-Durr us-Semîn fî Menâkib iş- Şeyh Muhyiddin), çev Abdülkadir Şener-M. Rami Ayas, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara 1972.
• Eflâkî, Ahmet, Ariflerin Menkıbeleri I, çev. Tahsin Yazıcı, MEB, İstanbul 1995.
• Faroqhi, Suraiya, “Seyyid Gazi Revisited: The Foundation As Seen Through Sixteenth and Seventeenth-Century Documents” Turcica, XIII, 1981
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, çev. Elif Kılıç, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1998.
• Gölpınarlı, Abdülbaki, Yunus Emre ve Tasavvuf, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1992.
• Grundmann, Herbert, Religious Movements in the Middle Ages, University of Notredame Press, Notredame 1995.
• Guiraud, Jean, Saint Dominic, Benziger Brothers, New York 1913.
• Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb -Hakikat Bilgisi-, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 1996.
• Karamustafa, Ahmet T., God’s Unruly Friends, Dervish Groups in the Islamic Late Middle Period, 1200-1550, University of Utah Press, Salt Lake City 1994.
• Karamustafa, Ahmet T., “Yesevîlik, Melâmetîlik, Kalenderîlik, Vefâ’îlik ve Anadolu Tasavvufunun Kökenleri Sorunu” Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler kaynaklar- doktrin-ayin ve erkân-tarikatlar-edebiyat-mimari-ikonografi-modernizm, haz. Ahmet Yaşar Ocak, TTK Yay., Ankara 2005.
• Karamustafa, Ahmet T., “Hacı Bektaş Veli ve Anadolu’da Müslümanlık”, Hacı Bektaş-ı Veli: Güneşte Zerresinden, Deryada Katresinden (Uluslararası Hacı Bektaş-ı Veli Sempozyumu Bildirileri), drl. P. Ecevitoğlu, A. M. İrat, A. Yalçınkaya, Dipnot Yay., Ankara 2010.
• Karamustafa, Ahmet T., “Anadolu’nun İslamlaşması Bağlamında Aleviliğin Oluşumu”, Kızılbaşlık Alevilik Bektaşilik: Tarih-Kimlik-İnanç-Ritüel, drl. Yalçın Çakmak, İmran Gürtaş, İletişim Yay., İstanbul 2015.
• Karamustafa, Ahmet T., Tasavvufun Oluşumu, çev. Nagihan Doğan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2017.
• Katar, Mehmet, “Hıristiyan Bayramları Üzerine Bir Araştırma” Dinî Araştırmalar, III/9 (2001).
• Köprülü, Fuad, “Abdal” Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, İstanbul 1935
• Köprülü, Fuad-F. Babinger, Anadolu’da İslamiyet, çev. Ragıp Hulusi, Yay. haz. Mehmet Kanar, İnsan Yay., İstanbul 1996.
• Kuşeyri, Abdulkerim, Kuşeyrî Risalesi, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 1991.
• Kübra, Necmüddin, Tasavvufî Hayat –Usûlu aşere, Risâle ile’l-hâim, Fevâihu’l-cemâl, Haz. Mustafa Kara, Dergâh Yay., İstanbul 1996.
• Küçük Abdal, Otman Baba Vilâyetnamesi, Milli Kütüphane, Mikrofilm Arş. No: A-4985,1976
• Küçük, Raşit “Abdullah b. Mübârek” DİA, C I, İstanbul 1988.
• Lawrence, C. H., Medieval Monasticism: Forms of Religious Life in Western Europe in the Middle Ages, Longmani London 1989.
• Lynch, Joseph H., The Medieval Church: A Brief History, Longman, London 1992.
• McGonigle, Thomas D. - James F. Quigley, A History of the Christian Tradition From its Jewish Origins to the Reformation, Paulist Press, New York 1988.
• Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, “Vilâyetnâme”, haz. A. Gölpınarlı, İnkılap Yay., İstanbul 1991.
• Menakıb-ı Koyun Baba, Millî Kütüphane Yz. A. 3038.
• Moorman, John, A History of the Fransiscan Order: From its Origins to the Year 1517, Fransiscan Herald Press, Chicago 1988.
• Ocak, Ahmet Yaşar – Faroqhi, Suraiya, “Zaviye” İA, C 13, MEB, İstanbul 1986, s. 468-476.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Türkiye Selçukluları Döneminde ve Sonrasında Vefâî Tarikatı (Vefâiyye) (Türkiye Popüler Tasavvuf Tarihine Farklı Bir Yaklaşım)”, Belleten, C LXX/S. 257 (2006).
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Tarihsel Süreç İçinde Türklerin İslam Yorumu” Türkler Türkiye ve İslâm: Yaklaşım Yöntem ve Çözüm Denemeleri, İletişim Yay., İstanbul 2009.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sufilik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar), TTK Yay., Ankara 1999.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Din, 14-17. Yüzyıllar” Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri Osmanlı Dönemi, Kitap Yayınevi, İstanbul 2011.
• Osborne, Kenan B., “Alexander of Hales” The History of Franciscan Theology, ed. K. B. Osborne, The Fransiscan Institute, New York 1994.
• Öztürk, Eyüp, Velilik ile Delilik Arasında: İbnu’s-Serrâc’ın Gözünden Müvelleh Dervişler, Kitap Yayınevi, İstanbul 2013.
• Sadi-i Şirazî, Bostan, çev. Hikmet İlaydın, MEB Yay., İstanbul 1992.
• Sadi-i Şirazî, Gülistan, çev. Hikmet İlaydın, MEB Yay., İstanbul 1997.
• Saint Benedict, The Holy Rule of St. Benedict. Christian Classics Ethereal Library, Grand Rapids, MI, (https://ccel.org/ccel/b/benedict/rule/cache/rule.pdf) Schimmel, Annemarie, İslamın Mistik Boyutları, çev. Ergun Kocabıyık, Kabalcı Yay., İstanbul 2001.
• Solgun, Yunus Emre, Mistisizm ve Toplum: Orta Çağ İslam ve Hristiyan Toplumlarında Dervişler ve Keşişler (13-15. yüzyıllar), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2020.
• Southern, R. W., Western Society and the Church in the Middle Ages, Penguin Books, London 1970
• Sühreverdî, Tasavvufun Esasları -Avârifü’l- Meârif Tercümesi-, haz. H. Kamil Yılmazİrfan Gündüz, Erkam Yay., İstanbul 1990.
• Şevkı-i Kadim (terc.), Manâkıb-i Şayh Abû İshâk-ı Kâzarûnî Tarcaması, Süleymaniye (Es’ad Efendi) Kütüphanesi, Kayıt No: 2429, Mkrofilm Arş. No:1178., 1955.
• The Writings of St. Francis of Assisi, trans from Lat. Fr. Kajetan Esser, O.F.M., A Publication of The Franciscan Archive, 1999 (http://www.catholicapologetics. info/library/onlinelibrary/Opus.pdf)
• Thomas of Celano, The Lives of S. Francis of Assisi, trans. A. G. Ferrers Howell, Methuen&Co, London (tarihsiz).
• Thomson, John A., The Western Chuch in The Middle Ages, Arnold, London 1998.
• Turan, Osman, “Selçuk Türkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak: Füstât ul-‘adâle fî Kavâ‘id is-saltana” Fuad Köprülü Armağanı, DTCF Yay., İstanbul 1953.
• Vâhidî, Hâce-i Cihân ve Netice-i Cân, İnceleme-Tenkidli Metin, haz. Turgut Karabey - Bülent Şığva - Yusuf Babür, Akçağ Yay., Ankara 2015.
• Velâyetnâme-i Hacım Sultan (Das Vilâyet-nâme des Hadschim Sultan), nşr. Rudolf Tschudi, Berlin 1914.
• Vicarire, M.H., Saint Dominic and His Times, McGraw Hill Book Company, New York 1964.
• Yıldırım, Rıza, Geleneksel Alevilik: İnanç, İbadet, Kurumlar, Toplumsal Yapı, Kolektif Bellek, İletişim Yay., İstanbul, 2018.