Osmanlı Yapı Kültüründe Arslan ve Arslanhaneler

Yıl 2023, Cilt: 87 Sayı: 308, 113 - 151, 04.04.2023

Aliye Öten

https://doi.org/10.37879/belleten.2023.113

Öz

Henüz beylik döneminde yapı kültüründe tezyinat denklemini hendesî tezyinat ve hat üzerine kuran Osmanlı Devleti’nde figürlü süslemeler çok geri planda kalmıştır. Gebze Sultan Orhan Camii, Hoşap Kalesi, Kudüs Arslanlı Kapı gibi örneklerde devşirme olarak kullanılan figürlü tezyinat, han, köprü, su kemeri gibi sınırlı sayıdaki örneklerde kadim kültür kodlarını taşımaya devam etmiştir. Osmanlı dönemine has kullanım özellikleri tespit edilen arslan figürünün yapılardaki sembolik değeri ve işleviyle ilgili bilgiler bu makalede ele alınmaya çalışılacaktır. Sembolik anlamlarıyla Türk kültürünü beslemeye devam eden arslanlar, Osmanlı Devleti’nde av törenleri vb. için kurumsal bir yapı olan Arslanhane’de somut varlıklarıyla yer almaya ve törenlerin bir parçası olmaya devam etmişlerdir. Sefer ve hazarda özellikle kürklerinin önem kazandığı vahşi hayvanların barındırıldığı ve merasimlerde halkın içine çıkarılabilecek kadar yaklaşık 100 kişilik bir ekiple eğitildiği yer olarak Arslanhane, binası tespit edilmeye çalışılan bir yapıdır ve hakkında pek çok araştırma olmasına rağmen, yeri ve yapısı konusundaki belirsizlik sürmektedir. Bu makalede Türk kültüründe ve özellikle Osmanlı yapı kültüründe arslan sembolizmi ve tezyinata yansıması ile İstanbul’da bulunan ve tam yeri tespit edilememiş Arslanhane yapıları hakkında, literatür, Vakıflar Genel Müdürlüğü ve T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nde bulunan evraka dayanarak yeni ve kesin sonuçlara ulaşılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türklerde Arslan sembolü, Arslan kabartmaları, Osmanlı yapı kültüründe arslan, Arslanhane.

Arslan (Lion) and Arslanhane’s (Arslan-house) in the Ottoman Building Culture

Öz

Figured ornaments fell behind in the Ottoman Empire, which established the decoration equation in the building culture in the era of the principality on the dome decoration and calligraphy. The figured decoration used in examples such as Gebze Sultan Orhan Mosque, Hoşap Castle, Jerusalem Arslanlı Gate, inn, bridge, and aqueduct continued to bear the ancient cultural codes in limited numbers. Information about the symbolic value and function of the lion figure, whose usage characteristics specific to the Ottoman period, in buildings will be discussed in this article. Lions, which continue to feed the Turkish culture with their symbolic meanings, took part in hunting ceremonies in the Ottoman Empire, etc. They continued to take place with their concrete assets and to be a part of the ceremonies in Arslanhane, an institutional structure for Arslanhane’s building, which is a place where wild animals were sheltered and trained with a team of 100 people to be brought into the public in ceremonies, especially during the expedition and the peace, is a building that is tried to be identified and although there are many researches on it, the uncertainty about its location and structure continues. In this article, the literature about the Arslanhane buildings in Istanbul, whose exact location has not been determined, with the reflection of lion symbolism and decoration in the Turkish culture and especially in the Ottoman building culture will be investigated through the documents from the General Directorate of Foundations and Directorate of Ottoman Archives, and new results will be reached.

Anahtar Kelimeler

Arslan symbol in Turks, Arslan reliefs, lion in Ottoman building culture, Arslanhane.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), D.35, 1023, v. 13b, 14a, 14b, 16a, 17b, 18b, 23a, 37a, 40a, 42a, 43a, 56b, 61a, 83a, 88b, 90a, 147a, 159a, 162a, 169a, 204a, 247b.
• D.10748.0001.00, 1610, v.175,
• Hatt-ı Hümâyûn, 1899b.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD. D), 17884, 29.12.935/03.09.1529.
• Sadaret Divan Mühimme Evrakı (ADVNMHM.d), 2480.
• Ali Emîrî Sultan Abdülhamit I (AE.SABH.I.), 322, 21831, 12.05.1193/28.05.1779.
• Ali Emîrî Sultan Abdülhamit I (AE.SABH.I.), 6, 565, 10.07.1203/06.04.1789.
• Ali Emîrî Sultan Abdülhamit I (AE.SABH.I.), 187, 14520, 27.11.1158/21.12.1745.
• Ali Emîrî Sultan Abdülhamit III (AE.SABH.III), 10344-10345, 20.10.1120/02.01.1709.
• Cevdet Belediye (C.BLD.), 70, 3453, 18.07.1247/23.12.1831.
• Cevdet Belediye (C.BLD.), 71, 3526, 06.05.1247/13.10.1831.
• Cevdet Saray (C.SM.), 134, 6712, 11.09.1231/05.08.1816.
• Bab-ı Defteri Başmuhasebe Kalemi Evrakı (D.BŞM.d.), 8279, 29.05.1233/06.04.1818.
• Kesilmiş Hatt-ı Hümâyûn (HAT), 119, 4849, 29.12.1218/10.04.1804.
• Kesilmiş Hatt-ı Hümâyûn (HAT), 246, 13857, 29.12.1213/03.06.1799.
• Hatt-ı Hümâyûn (HH.d.), 12813, 18.03.1291/05.05.1874.
• Hatt-ı Hümâyûn (HH.d.), 16007, 12.04.1291/29.05.1874.
• Hatt-ı Hümâyûn (HH.d.), 18145, 15.05.1281/16.10.1864.
• Hatt-ı Hümâyûn (HH.d.), 2196, 03.09.1287/27.11.1870
• Hatt-ı Hümâyûn (HH.d.), 24406, 23.01.1292/01.03.1875.
• İrade Dahiliye (İ.DH., 494), 33515, 07.02.1279/04.08.1862.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d.), 10395,15.03.1198/07.02.1784.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.) 221, 184, 13.10.1339/20.06.1921.
• Alman Arkeoloji Enstitüsü Kütüphanesi, Negatif no: 3929
• Atatürk Kitaplığı, Hrt_Gec_001169, 1914.
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, İÜ NEK, TY05964.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defter (TS.MA.d), 1054,
• 29.12.1188/02.03.1775. (TS.MA. d),1402.
• Araştırma ve İnceleme Eserler Ahmet Lûtfî, Tarih-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, C III, Matbaay-ı Âmire, İstanbul 1291.
• Aksel, Malik, Türklerde Dini Resimler, Kapı Yayınları, İstanbul 1967.
• Akyıldız, Ali, “Vâlide Sultan”, DİA, C XLII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2012, s. 494-499.
• Alsan, Şenay, Türk Mimari Süsleme Sanatlarında Mitolojik Kaynaklı Hayvan Figürleri (Orta Asya’dan Selçuklu’ya), Marmara Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2005.
• Altın, Alper, “Türk-İslam Sanatı Geometrik Süslemesinde Ali İsminin Üç Kollu Çarka Uyarlanması”, Akademik Hassasiyetler, 6, 2019, s. 23-54.
• And, Metin, Osmanlı Tasvir Sanatları 1: Minyatür, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2002.
• Atak, Erkan, “Tokat Tarihi Yapılarındaki Kuşevleri”, The Journal of Academic Social Science Studies, 59, 2017, s. 323-342.
• Avcı, Seyit, “Ben İlim Şehriyim Ali de Onun Kapısıdır” Hadisi Üzerine”, Marife, C IV/S. 3, 2004, s. 355-364.
• Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi -, Alî Satı’ Efendi - Süleymân Besîm Efendi, Hadîkatü’l- Cevâmi’ (İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi’mârî Yapılar), haz. Ahmed Nezih Galitekin, İşaret Yayınları, İstanbul 2001.
• Balcı, Onur, “Kaplan Kelimesinin Kökenbilimsel İncelenmesi”, Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C XXXVI/S. 1, 2012, s. 273- 280.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Ayasofya camii ve Eyüp türbesinin 1489-1491 yıllarına ait muhasebe bilançoları”, İktisat Fakültesi Mecmuası, C XXIII-l/S. 2, 1962-63, s. 342-379.
• Bulat, Serap, “İshak Paşa Sarayı Taçkapılarının Bezemeleri Açısından Değerlendirilmesi”, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 30, 2013, s. 19-43.
• Can, Selman, “Arslanhane Üzerine Yeni Bilgiler”, İstanbul Üniversitesi 550. Yıl Uluslararası Bizans ve Osmanlı Sempozyumu (XV. Yüzyıl), İstanbul 2003, s. 359-362.
• Canatar, Mehmet, “1009/1600 Tarihli İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri’ne Göre Nefs-i İstanbul’da Bulunan Mahalleler ve Özelliklerine Dair Gözlemler”, Osmanlı İstanbulu I: I. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu, İstanbul 2013, s. 283-310.
• Çağman, Filiz, “Saray Nakışhanesi Üzerine Düşünceler”, Sanat Tarihinde Doğudan Batıya, Ünsal Yücel Anısına Sempozyum Bildirileri, İstanbul 1989, s. 35-46.
• Çetin, Yusuf - Özaydın, Mesut, “Kars Müzesinde Bulunan II. Gıyaseddin Keyhüsrev Sikkeleri”, SSS Journal, S. 23, 2018, s. 4607-4614.
• Çoruhlu, Yaşar, Türk Mitolojisinin Anahatları, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2000.
• Çoruhlu, Yaşar, Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi, Kömen Yayınevi, İstanbul 1995.
• Çulpan, Cevdet, Türk Taş Köprüleri Ortaçağ’dan Osmanlı Devri Sonuna Kadar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul 2002.
• Doğan, Levent, “Türk Kültüründe Hayvanlar ve Hayvan İsimleri”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 12, 2001, s. 615-659.
• Ersoy, B. - Uçar, H., “Şehir-İçi Hanlarında Süsleme”, Prof. Dr. Selçuk Mülayim Armağanı, ed. Aziz Doğanay, Lale Yayıncılık, İstanbul 2015, s. 39-58.
• Evliya Çelebi, Seyahatnâme. çev. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2013.
• Eyice, Semavi, “Arslanhane ve Çevresinin Arkeolojisi”, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yayınları, C XI-XII, İstanbul 1964, s. 23-33.
• Eyice, Semavi, “Arslanhane”, DİA, C III, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1991, s. 403-404.
• Eyice, Semavi, “Baruthâne”, DİA, C V, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992, s. 94-95.
• Göker, P. - Erdoğan, E., “Geç Osmanlı Döneminde Heykel; İstanbul Saray Bahçeleri”, International Journal of Social Humanities Sciences Research (JSHSR), C V/S. 24, 2018, s. 1422-1431.
• Gündoğdu, Hamza, “Tokat’tan Birkaç Figürlü Kabartma Hakkında”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 13, 2004, s. 65-93.
• Gündoğdu, Hamza, Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik, İstanbul Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1979.
• Hacıgökmen, Mehmet Ali, “Selçuklularda Av Merasimleri ve Emir-i Şikârlar”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 43, 2018, s. 325-339.
• Konyalı, İ. Hakkı, İstanbul Sarayları, Burhaneddin Matbaası, İstanbul 1942. Kuru, A Çakmakoğlu, “Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde Hz. Ali Yazıları”, Milli Folklor Dergisi, C XIX/S. 74, 2007, s. 46-69.
• Lokman, Seyyit, Şehname-i Selim Han, İstanbul 1571-81, T.S.M.A, 3595, 59b. Mean, Erdal, “Bilecik Osmangazi Camii”, Vakıflar Dergisi, S. 36, 2011, 121-136.
• Merçil, Erdoğan, “Selçuklularda Av”, USAD, S. 8, 2018, s. 36-146.
• Ögel, Semra, “Selçuk Sanatında Çift Gövdeli Arslan Figürü”, Belleten, C XXVI/S.103, 1962, s. 529-538.
• Ögel, Semra, Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı, Ankara 1987.
• Ögel, Semra, Anadolu’nun Selçuklu Çehresi, İstanbul 1994.
• Öney, Gönül, “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Arslan Figürü”, Anadolu (Anatolia), C XIII, 1971, s. 1-41.
• Öney, Gönül, “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Boğa Kabartmaları”, Belleten, C XXXIV/S. 133, 1970, s. 83-100.
• Öney, Gönül, “Anadolu’da Selçuk Geleneğinde Kuşlu, Çift Başlı Kartallı, Şahinli ve Arslanlı Mezar Taşları”, Vakıflar Dergisi, S. 8, 1969, s. 283-291.
• Öney, Gönül, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara 1992.
• Öten, Aliye, Ahmet Lütfi Paşa Tarihi’nde İmar ve İnşâ, Marmara Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tez, İstanbul 2008.
• Özbek, Yıldıray, Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453), T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara 2002.
• Özme, Adil, “Ruha (Urfa) Hanları Üzerine Bir Değerlendirme”, Belleten, C LXIX/S. 254, 2005, s. 131-145.
• Sarıtaş, Süheyla, Türk Mitolojisinde Hayvanlar, TÜBA Yayınları, Ankara 2016.
• Şahi̇n, Soner - Sönmezer, Şükrü, “Osmanlı Mimarisinde Figürlü Tasvir Sanatı Hakkında Daha Önce Bilinmeyen Bir Örnek: I. Mahmut Su Kemeri”, Sanat Tarihi Yıllığı, S. 26, (Şubat 2017), s. 105-140.
• Tanman, M. Baha, “Akbıyık Mescidi ve Tekkesi”, DİA, C II, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1989, s. 222-223.
• Tırak, K. - Erdin, N., “Identification of Wooden Objects in Ishak Pasha Palace”, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi, C 59/S. 2, 2009, s. 124-137.
• Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1946.
• Tuncer, Akın, Anadolu Türk Dönemi Sanatında Aslan Figürü, İstanbul Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012.
• Yüksel, F. - Bülbül, A. - Gündüz, M., “Uzunköprü Cisr-i Ergene”, Restorasyon ve Konservasyon Çalışmaları Dergisi, S. 7, 2011, s. 26-40.