British-American Protestant Missionaries and Ottoman Politics in Suveydiye (1846-1923)

Yıl 2023, Cilt: 87 Sayı: 308, 195 - 232, 04.04.2023

İlker Kiremit

https://doi.org/10.37879/belleten.2023.195

Öz

An example of missionary activities in the Ottoman Empire was experienced in Suveydiye, which is known today as Samandag. The mission center established here since the middle of the 19th century by the English doctor William Holt Yates and his wife is considered to be the first example of Protestant missionary work in Suveydiye. This center came under the control of American missionaries in the last quarter of the same century. The Reformed Presbyterian Church of North America endeavored to advance the work in Suveydiye, trying to improve its relations with the Christian and, more importantly, the Nusayri people of the region. The historical building, known as the English Protestant School, which still exists today, bears the traces of these activities in relation to both successive missionary sections. The aforementioned building and the other building, which could not reach today, created a space for the missionary activities here. In this study, besides the details related to the work of the mentioned Protestant missionaries, the political attitude of the Ottoman administration especially in terms of the Nusayri people and the reflections of the policy they carried out will be emphasized. In this way, it is thought that in relation to the above-mentioned historical building, it will contribute to the history of the region.
The information and visual materials in the other texts coming from the same channel with the missionary records, which provide rich and detailed data, as well as the memoirs, which are evaluated in detailed examinations about our work, have been important. In addition, Ottoman official records, provincial annals and partially used press archive have a complementary importance. In addition to the aforementioned sources, the interviews conducted in the field and of course the referenced research works also enabled the study to reach its conclusion by taking on a concrete structure.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Suveydiye, Dr. Yates, RPCNA, Nusayris

Süveydiye’de İngiliz-Amerikan Protestan Misyonerleri ve Osmanlı Siyaseti (1846-1923)

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’ndaki misyonerlik faaliyetlerinin bir örneği, bugün Samandağ olarak bilinen Süveydiye’de yaşanmıştır. 19. yüzyılın ortalarından itibaren İngiliz Doktor William Holt Yates ve eşinin burada kurduğu misyon merkezi Süveydiye’deki Protestanlık misyonerliğinin ilk örneği olarak kabul edilmektedir. Bu merkez, aynı yüzyılın son çeyreğinde Amerikan misyonerlerinin kontrolüne girmiştir. Reformed Presbyterian Church of North America isimli cemiyet, Süveydiye’deki çalışmaları ilerletme çabasına girişerek, bölgedeki Hristiyan ve daha mühimi Nusayri ahalisiyle münasebetlerini geliştirmeye çalışmıştır. Ardı sıra gelen her iki misyoner kesimle ilişkili olarak, bugün halen varlığını koruyan ve İngiliz Protestan Okulu olarak bilinen tarihî bina, bu faaliyetlerin izini taşımaktadır. Bahsi geçen bu bina ile günümüze ulaşamayan diğer yapı, buradaki misyonerlik faaliyetlerinin icra edilmesine alan yaratmıştır. Yapılan bu çalışmada bahsi geçen Protestan misyonerlerinin çalışmalarıyla ilişkili tafsilatın yanı sıra, Osmanlı yönetiminin özellikle Nusayri ahalisi açısından gösterdiği siyasi tutum ve yürüttüğü politikanın buradaki yansımaları üzerine durulacaktır. Bu sayede, yukarıda anılan tarihî binayla da ilişkili olarak, bölge tarihine katkıda bulunulacağı düşünülmektedir. Çalışmamızla ilgili ayrıntılı incelemelerde değerlendirilen, hatıra mahiyetindeki eserlerin yanı sıra, zengin ve ayrıntılı veriler sunan misyoner kayıtlarıyla aynı kanaldan gelen diğer metinlerdeki bilgi ve görsel materyaller mühim olmuştur. Bunun yanı sıra Osmanlı resmî kayıtları, vilayet yıllıkları ve kısmi ölçüde yararlanılan basın arşivi tamamlayıcı bir öneme sahiptir. Bahsi geçen kaynakların yanında, alanda yapılan görüşmeler ve elbette başvurulan araştırma eserleri de çalışmanın somut bir yapıya bürünerek nihayete ulaşmasına imkân vermiştir

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Süveydiye, Dr. Yates, RPCNA, Nusayriler

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• BCA. 189-3-2; 195-31-20.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO): 1450-108706; 411-30808; 4301-322524.
• Dahiliye Mektubi (DH. MKT): 2315-82.
• Dahiliye, Şifre Kalemi (DH. ŞFR): 304-126; 324-113.
• Dahiliye, Tesri-i Muamelat Komisyonu (DH. TMIK. M): 150-7; 168-7.
• Hariciye, İstişare Odası (HR. HMS. İSO): 86-15.
• İrade, Şura-yı Devlet İ. ŞD): 65-3794.
• Maarif, Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi (MF. İBT): 320-32.
• Maarif, Mektubi (MF. MKT): 275-7; 288-39; 348-60; 437-33.
• Yıldız, Mütenevvi (Y. MTV): 259-28.
• Yıldız, Perakende Askeri (Y. PRK. ASK): 133-9.
• Yıldız, Perakende Maarif (Y. PRK. MF): 4-46; 437-33.
• Yıldız, Perakende Umumi (Y. PRK. UM): 44-96.
• Yıldız, Sadaret Resmi Maruzat (Y. A. RES): 122-88.
• Görüşmeler
• Barbara Yazırlıoğlu (d. 1934), Samandağ.
• Mişel Atik (d. 1956), Samandağ.
• Sami Karaçay (d. 1947), Samandağ.
• Yusuf Yazırlıoğlu (d. 1933), Samandağ.
• Salnameler ve Basın Arşivi
• Halep Vilayet Salnameleri (HVS): 1285 (2. Defa); 1289 (6. Defa); 1290 (7. Defa); 1306 (17. Defa); 1320 (30. Defa); 1321 (31. Defa); 1322 (32. Defa); 1323 (33. Sene).
• Pall Mall Gazette, Monday 29 April, 1872, s. 8.
• The New York Herald, Wednesday Morning, May 24, 1843, s. 2.
• The Times, New Bloomfield, Pa, June 4, 1872, s. 8.
• RPCNA Kayıtları
• The Christian Nation: Volume 19/1893, Volume 44/1906, Volume 45/1906, Volume 78/1923.
• Herald of Mission News (HMN): 1887, 1889, 1890, 1891, 1892, 1893, 1894, 1895, 1896, 1897.
• Minutes of The Synod of The Reformed Presbyterian Church of North America (Minutes): 1876, 1884, 1893, 1894, 1895, 1896, 1898; 1909.
• Olive Trees: 1898, 1899, 1901, 1902, 1906, 1907, 1908, 1909, 1910, 1919, 1920, 1922.
• Our Banner: 1874, 1875, 1879, 1880, 1881, 1882, 1883, 1885, 1888, 1890, 1893.
• The Reformed Presbyterian: 1859, 1860, 1861.
• The Reformed Presbyterian and Covenanter (RPC): 1874, 1875, 1876, 1879, 1880, 1884, 1886, 1887, 1891, 1894.
• The Missionary Herald Kayıtları
• 1839, 1841, 1847, 1866.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Akgün Karal, Seçil, Osmanlı İmparatorluğu’nda Mormon Misyonerler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
• Alan, Gülbadi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Protestan Okulları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2005.
• Alumni Cantabrigienses, A Biographical List of All Known Students, Graduates and Holders of Office at the University of Cambridge, from the Earliest Times to 1900, Compiled by J. A. Venn, Part II, From 1752 to 1900, Volume VI, At The University Press, Cambridge 1954.
• Aslan, Cahit, Fellahlar’ın Sosyolojisi, Arapuşakları, Nusayriler, Hasibiler, Kilaziler, Haydariler, Arap Alevileri, Karahan Kitabevi, Adana 2015.
• Baktıaya, Adil, Osmanlı Suriyesi’nde Arapçılığın Doğuşu, Sosyo-Ekonomik Değişim ve Siyasi Düşünce, İletişim Yayınları, İstanbul 2017.
• Balph, James McKinnis, Fifty Years of Mission Work in Syria, Syria-Latakia 1913.
• Barker, John, Syria and Egypt under The Last Five Sultans of Turkey: Being Experiences, During Fifty Years, Of Mr. Consul-General Barker, Chiefly from His Letters and Journal, Edited by His Son, Edward B. B. Barker, İn Two Volumes, Vol. II., Samuel Tinsley, London 1876.
• Bulut, Faik, Ortadoğu’nun Solan Renkleri, Bedeviler, Çerkesler, Nusayriler, Dürziler, Yezidiler, Berfin Yayınları, İstanbul 2003.
• Çelik, Cahit, Çağlar İçinde Samandağ, Süveydiye, Seleucia, Liman Yayıncılık, Ankara 2019.
• Darkot, Besim, “Süveydiye”, İslâm Ansiklopedisi, C 11 (Suğd-Tarika), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1979, s. 253-255.
• Demir, Yaşar, Fransa’nın Yakındoğu Politikaları, Suriye ve Hatay, Mostar, İstanbul 2013. Deringil, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), çev. Gül Çağalı Güven, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007.
• Deringil, Selim, “II. Abdülhamid Döneminde Devletin Kamusal İmajının Dönüşümü: İdeolojik Meseleler ve Tepkiler (1876-1908)”, Simgeden Millete, II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet, çev. Uğur Peçe, İletişim Yayınları, İstanbul 2009, s. 111-139.
• Edgar, Willam J., History of the Reformed Presbyterian Church of North America 1871- 1920, Living by İts Covenant of 1871, Crown&Covenant Publication, Pittsburgh 2019.
• Glasgow, W. Melancthon, History of The Reformed Presbyterian Church in America: With Sketches of All Her Ministry, Congregations, Mission, İnstitutions, Publications, Etc., and Embellished with over Fifty Portraits and Engravings, Hill&Harvey, Publishers, Baltimore 1888.
• Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, çev. Ali Berktay, İletişim Yayınları, İstanbul 2012.
• Halm, H., “Nusayriyya”, The Encyclopaedia of İslam, New Edition, Vol. VIII (Ned- Sam), E. J. Brill, Leiden 1995, s. 145-148.
• Kass, Amalie M., “The Syrian Medical Aid Association: British Philanthropy in The Near East”, Medicaly History, 31, 1987, s. 143-159. (https://doi.org/10. 1017/S0025727300046548).
• Kiremit, İlker, “İnanç ve Tarihte Nusayriler (Arap Alevileri) Üzerine Genel Bir Değerlendirme” (Bildiri), Bingöl Üniversitesi Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu, 03-05 Ekim 2013, Bingöl 2014, s. 712-730.
• Kiremit, İlker, Değişim Sürecinde Bir Osmanlı Sancağı: Lazkiye (1864-1918), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2019.
• Kiremit, İlker, “Osmanlı’nın Nusayri Algısı”, Basılmış Özet Kısmı, Türk Sosyal Bilimler Derneği 16. Sosyal Bilimler Kongresi, Ankara 2019.
• Kocabaşoğlu, Uygur, Anadolu’daki Amerika, Kendi Belgeleriyle 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları, İmge Kitabevi, Ankara 2000.
• Köker, Osman, “Antakya, İskenderun ve Musa Dağı Ermenileri”, Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonu’ndan Kartpostallarla Antakya, İskenderun ve Musa Dağı Ermenileri, ed. Osman Köker, Bir Zamanlar Yayıncılık, İstanbul 2014, s. 8-23.
• List of American Educational, Religious and Charitable İnstitutions in The Ottoman Empire, Ferbuary, Printed by H. Matteosian. Constantinople 1903.
• Mertcan, Hakan, Türk Modernleşmesinde Arap Aleviler (Tarih Kimlik Siyaset), Karahan Kitabevi, Adana 2013.
• Mcfarland, A. J., Eight Decades in Syria, Published by The Board of Foreign Mission of The Reformed Presbyterian Church in North America, Printed and Distributed by The Publication Board, Covenanter Witness, Topeka 1937.
• Nusayrîler, Tarih, İnanç, Edebiyat ve Kaynakça, haz. Selahattin Tozlu-Naim Ürkmez, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2017.
• Official List of American Religious, Educational, Religious and Charitable İnstitutions in The Ottoman Empire, May 17, Printed by H. Matteosian, Constantinople 1907.
• Osmanlı Arşiv Belgelerinde Nusayrîler ve Nusayrîlik (1745-1920), haz. Ali Sinan Bilgili- Selahattin Tozlu-Uğur Akbulut-Naim Ürkmez, Gazi Üniversitesi, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi, Ankara 2010.
• Ortaylı, İlber, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Okulları Üzerine Bazı Gözlemler”, Osmanlı İmparatorluğu’nda İktisadi ve Sosyal Değişim, Makaleler I, Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara 2014, s. 312-332.
• Richter, Julius D. D., A History of Protestant Missions in The Near East, Fleming H. Revell Company, New York vd. 1910.
• Shemmassian, Vahram Leon, The Armenian Villagers of Musa Dagh: A Historical- Ethnographic Study, 1840-1915, Ph. D. Thesis (UMİ Number: 9634310), University of California, Los Angeles 1996.
• Talhamy, Yvette, “American Protestant Missionary Activity among the Nusayris (Alawis) in Syria in the Nineteenth Century”, Middle Eastern Studies, Vol. 47/No. 2, March 2011, s. 215-236.
• The Encyclopaedia of Missions, Descriptive, Historical, Biographical, Statistical, Vol. II, Edited by Rev. Edwin Munsell Bliss, Funk&Wagnalls, The United States 1891.
• Thompson, F. Owen, Sketches of The Ministers of The Reformed Presbyterian Church of North America, From 1888 to 1930, Iowa 1930.
• Tibawi, A.L., American İnterests in Syria 1800-1901, A Study of Educational, Literary and Religious Work, Clarendon Press, Oxford 1966.
• Tozlu, Selahattin, “Osmanlı Arşiv Belgelerinde Antakya ve İskenderun Nusayrîleri (19. Yüzyıl)”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 54/Bahar, Ankara 2010, s. 79-110.
• Türkyılmaz, Zeynep, Anxieties of Conversion Missionaries, State and Heterodox Communities in The Late Ottoman Empire, A Dissertation Submitted in Partial Satisfaction of The Requirements for The Degree Doctor of Philosophy in History, University of California, Los Angeles 2009.
• Uğuz, Sacit, “İhtida/Tashih-i İtikad ve Takiye Tartışmaları Altında Osmanlı’nın Son Döneminde Nusayrîler”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C 2/S.16 2019, s. 777-802. doi: 10.33437/ksusbd.582846.
• Uyanık, Ercan, “II. Abdülhamit ile Amerikan Protestan Misyonerlerinin Eğitim Mücadelesi: Amerika’ya Kaçırılan Nusayri Kızlar”, Kebikeç, S. 37, 2014, s. 35- 56.(https://kebikecdergi.org/sayilar/sayi-37-icindekiler-2/).
• Uyanık, Ercan, “Yabancı Okullarda Eğitim Gören Osmanlı’nın Müslüman Çocukları (1865-1908)”, Diyalektolog Ulusal Sosyal Bilimler Dergisi, S.14/Bahar, 2017, s. 1-29.
• (https://diyalektologcom/?mod=tammetin&makaleadi=&makaleurl=1745610000_ ERCAN%20UYANIK1.pdf&key=37160).
• Yates, William Holt M. D., The Modern History and Condition of Egypt, İts Climate Diseases and Capabilities, Exhibited in A Personal Narrative of Travel in That Country, Vol. II., Smith, Elder and Co., 65, Cornhill, London 1843.
• Zubari, İsmail, Samandağ, Al-Mina, Seleucia Pieria, Süveydiye, Samandağ 21. Yüzyıl Derneği Yayınları, Samandağ 1998.
• İnternet Kaynakları
• http://www.childrenshomes.org.uk/ParsonsGreen5LFPRI/(14. 11. 2021).