The Reasons for the Purge of Foreign and Non-Muslims from Companies with Foreign Capital in Turkey (1922-1923

Yıl 2023, Cilt: 87 Sayı: 308, 293 - 331, 04.04.2023

Asaf Özkan

https://doi.org/10.37879/belleten.2023.293

Öz

At the Lausanne Peace Conference, one of the most important issues to be resolved between the Government of the Grand National Assembly and the Entente States was the status of companies with foreign capital operating in Turkey. On the one hand, the conference process was going on, on the other hand, due to the rising nationalist sentiment, demands for the purge of foreigners and non-Muslims working in companies with foreign capital began to rise. This demand was fueled by the perception that foreigners and non-Muslims were economically better off than the Muslim/Turkish segment, thanks to capitulations and other privileges. In line with the objections and criticisms from the Muslim/Turkish section, the purges that started immediately after the victory intensified with the signing of the Lausanne Peace Treaty and continued throughout the 1920s.
It is possible to summarize the reasons for these purges against foreign and non- Muslim employees in companies under three headings: purges as a nation-building project, economic reasons and security-related reasons.
The new Turkish state, which defined itself as a nation-state, naturally wanted to homogenize the population inherited from the Ottoman Empire. Accordingly, it began to pursue policies that excluded non-Muslims who were considered unreliable in the process of building a nation from the definition of “nation”. One of the most well-known of these policies was the elimination of non-Muslims from companies. In fact, with these purges, the new Turkish state, on the grounds of providing economic independence as well as political independence, eliminated foreign and non-Muslims who were active in working life and who were now considered unreliable, and put into effect policies that would replace the reliable Muslim/Turkish element.

Anahtar Kelimeler

Foreign Capital, Nationalization, Security, Companies, Purges

Türkiye’de Yabancı Sermayeli Şirketlerden Yabancı ve Gayrimüslimlerin Tasfiyesinin Nedenleri (1922-1923)

Öz

Lozan Barış Konferansı’nda TBMM Hükûmeti ile İtilaf Devletleri arasında halledilmesi gereken en önemli konulardan birisi de Türkiye’de faaliyet gösteren yabancı sermayeli şirketlerin statüsüydü. Bir taraftan konferans süreci devam ederken diğer taraftan yükselen milliyetçi duygunun da etkisi ile yabancı sermayeli şirketlerde çalışan yabancıların ve gayrimüslimlerin tasfiyesine yönelik talepler yükselmeye başladı. Bu tasfiye talebini kapitülasyonlar ve diğer ayrıcalıklar sayesinde yabancıların ve gayrimüslimlerin iktisadi olarak Müslüman/Türk kesimden daha iyi durumda olduklarına dair algı besliyordu. Müslüman/Türk kesimden gelen itirazlar ve eleştiriler doğrultusunda zaferden hemen sonra başlayan tasfiyeler Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasıyla yoğunlaştı ve 1920’li yıllar boyunca devam etti.
Şirketlerdeki yabancı ve gayrimüslim çalışanlara yönelik tasfiyelerin nedenlerini; millet yaratma projesi olarak tasfiyeler, iktisadi nedenler ve güvenlikle alakalı nedenler şeklinde üç başlık altında toplamak mümkündür.
Kendisini ulus-devlet olarak tanımlayan yeni Türk devleti doğası gereği Osmanlı’dan devralınan nüfusu homojenleştirmek istiyordu. Buna bağlı olarak millet yaratma sürecinde güvenilmez olarak görülen gayrimüslimleri “millet” tanımının dışında tutan politikalar izlemeye başladı. Bu politikaların en bilinenlerinden biri de gayrimüslimlerin şirketlerden tasfiye edilmeleri olmuştur. Aslında bu tasfiyelerle yeni Türk devleti, siyasi bağımsızlığın yanı sıra iktisadi bağımsızlığı da sağlamak gerekçesiyle çalışma hayatında etkin olan ve artık güvenilmez olarak değerlendirilen yabancı ve gayrimüslimleri tasfiye ederek yerlerine güvenilir görülen Müslüman/Türk unsuru ikame edecek politikaları yürürlüğe koydu

Anahtar Kelimeler

Yabancı sermaye, millîleştirme, güvenlik, şirketler, tasfiyeler

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BCA, 230/149.54.9.
• BCA, 230/26.17.4.
• BCA, 230/82.71.6.
• BCA, 30.10/151.69.6.
• BCA, 30.10/64.427.34.
• BCA, 30.10/64.427.35.
• BCA, 30.18.1.1./7.20.1.
• BCA, 30.18.1.1/7, 15, 9.
• BCA, 30.18.1.1/7.19.19.
• BCA, 30.18.1.1/7.20.13.
• BCA, 30.18.1.1/7.20.14.
• BCA, 30.18.1.1/7.22.7.
• BCA, 30.18.1.1/7.23.19.
• BCA, 30.18.1.1/7.24.1.
• BCA. 30.18.1.1/5.29.1.
• BOA, HR, İM, 13/101.
• BOA, HR, İM, 18/171.
• BOA, HR, İM, 21/160.
• BOA, HR, İM, 41/65.
• BOA, HR, İM, 41/7.
• BOA, HR, İM, 63/57.
• BOA. HR, İM, 13/100.
• BOA. HR, İM, 37/12.
• BOA. HR, İM, 63/5
• Süreli Yayınlar
• Akşam
• Tanîn
• Tevhîd-i Efkâr
• Türkiye İktisâd Mecmuası
• Resmî Yayınlar ve Araştırma-İnceleme Eserler
• Ahmed Hamdi, “İktisâd İşlerinde Ecnebî Mütehassıslar Celbi”, Türkiye İktisâd Mecmuası, Cilt: 2, Numro: 30, 15 Teşrin-i Evvel 1339/12 Ekim 1923, s. 273- 275.
• Aktar, Ayhan, Varlık Vergisi ve Türkleştirme Politikaları, İletişim Yayınları, 8. baskı, İstanbul 2006.
• Alexandris, Alexis, The Greek Minority Of Istanbul And Greek -Turkish Relations 1918- 1974, Centre For Asia Minor Studies, Second Edition, Athens 1992.
• Apaydın, Fulya-Erol Ülker, “The Political Incorporation of Labor in Turkey: Tracing the Origins of a Nationalist path”, Nationalities Papers, 49/5, Cambridge University Press, 2021, s. 820-837.
• Bali, Rıfat N., Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri, Bir Türkleştirme Serüveni (1923- 1945), 8. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 2010.
• Başar, Ahmet Hamdi, Ahmet Hamdi Başar’ın Hatıraları, Meşrutiyet, Cumhuriyet ve Tek Parti Dönemi, “Gazi Bana Çok Kızmış…” I, Yay. haz. Murat Koraltürk, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2007.
• Boratav, Korkut, Türkiye’de Devletçilik, İmge Kitabevi, 2. bs, Ankara 2006.
• Cevizliler, Erkan -Seyhan Akbulut, “Lozan Barış Konferansı’nda Kapitülasyonlar Meselesi Ve İsmet Paşa”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, VIII/2, Aralık 2019, s. 161-193.
• Çağaptay, Soner, Türkiye’de İslam, Laiklik ve Milliyetçilik, Türk Kimdir?, çev. Özgür Bircan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2006.
• Düstûr, II/11, Evkâf Matbaası, İstanbul 1928.
• Düstûr, II/8, Evkâf Matbaası, İstanbul 1928.
• Düstûr, III/4, Milliyet Matbaası, İstanbul 1929.
• Eligür, Banu, “Ethnocultural Nationalism and Turkey’s Non-Muslim Minorities During The Early Republican Period”, British Journal of Middle Eastern Studies, Vol. 46/Issue:1, 2019, s. 158-177.
• Elmacı, Mehmet Emin, İttihat-Terakki ve Kapitülasyonlar, Homer Yayınları, İstanbul 2005.
• Hamitoğulları, Beşir, “İktisadî Sistemimizin Oluşumunda Lozan Andlaşmasının Etkileri”, Lozan’ın 50. Yıl Armağanı, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1978, s. 177-185.
• Kadıoğlu, Ayşe, “Milliyetçilik-Liberalizm Ekseninde Vatandaşlık ve Bireysellik”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Milliyetçilik, C 4, İletişim Yayınları, 2. baskı, İstanbul 2003, s. 284-292.
• Koraltürk, Murat, Erken Cumhuriyet Döneminde Ekonominin Türkleştirilmesi, İletişim Yayınları, İstanbul 2011.
• Lotz Başaran, Neslişah Leman “Between National Sovereignty and Foreign Capital: the Fate of the French Companies’ Concessions in Turkey After the War of Liberation”, Middle Eastern Studies, Vol. 55/No. 6, 2019, s. 879-896.
• Malkoç, Eminalp, Cumhuriyet’ten Büyük Söylev’e Ankara-İstanbul İkilemi (1923-1927), Derin Yayınları, İstanbul 2014.
• Mukaddem Osman, “Türkiye İktisâdiyâtı ve Ecnebi Sermayesi”, Türkiye İktisâd Mecmuası, Cilt: 2, Numro: 29, 8 Teşrin-i Evvel 1339/8 Ekim 1923, s. 258-260.
• Mutlu, Cengiz, Mütareke Döneminde Rum Nüfus Hareketleri (1918-1922), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2014.
• Okutan, M. Çağatay, Tek Parti Döneminde Azınlık Politikaları, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004.
• Örsten Esirgen, Seda, “Lozan Barış Görüşmelerinde İmtiyazlar Sorunu”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XXVIII/S. 83, Temmuz 2012, s. 87-114.
• Özkan, Asaf, “Lozan Konferansı’nda Yabancı Sermayeli İmtiyazlı Şirketler Meselesi ve Sonucu”, 90. Yılında Lozan ve Türkiye Cumhuriyeti Uluslararası Sempozyumu Bildiriler, II, Yay. haz. Duygu Türker-Murat Saygın, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2015, s. 1175-1199.
• Özkan, Asaf, “Millî Mücadele’den Sonra ve Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Yabancı Sermayeli Şirketlerde Türkçe Meselesi”, Belleten, C LXXVIII/S. 283, Aralık-2014, s. 1136-1156.
• Özkan, Asaf, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Askerî ve Mülkî Bürokraside Tasfiyeler, Askerî ve Mülkî Heyet-i Mahsûsalar, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2014. Özkan, Asaf, İşgal İstanbul’unda İstihbarat ve Eylem Mim Mim Grubu, Salkımsöğüt Yayınları, Erzurum 2015.
• Sakal, Fahri, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Yabancı Sermayeli Şirketlerde Dil Kavgası”, XIV, Türk Tarih Kavgası (Ankara 9-13 Eylül 2002), Kongreye Sunulan Bildiriler, C II/ Kısım: II, Ankara 2005, s. 1082-1088.
• Sakal, Fahri, “Türkiye’de Çalışma Hayatının Millileştirilmesi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XX/S. 60, Kasım-2004, s. 746-758.
• Sicill-i Kavânîn, Cilt: I, (24 Nisan 1336-31 Teşrîn-i Evvel 1341), Cihan Matbaası, İstanbul 1926.
• Soysal, İsmail, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları (1920- 1945), C 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000
• Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yayınları, Genişletilmiş 2. baskı, Ankara 1982.
• Toprak, Zafer, Türkiye’de “Milli İktisat” (1908-1918), Yurt Yayınları, Ankara 1982.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMMZC), Devre: I/Cilt: 1-İçtima: 2, 24.04.1920, s. 31.
• Türkiye İktisat Kongresi 1923-İzmir, (Haberler-Belgeler-Yorumlar), haz. A. Gündüz Ökçün, Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları: 471, Ankara 1981.
• Ülker, Erol, “Refugees, Foreıgners, Non-Muslims Nationalism And Workers in The Silahtarağa Power Plant, 1914–1924”, Working in Greece and Turkey a Comparative Labour History From Empires to Nation-States, 1840-1940, Edited by Leda Papastefanaki - M. Erdem Kabadayı, Berghan Books, New York 2020, s. 308-333.
• Ülker, Erol, “Solcularla Mim Mim’cilerin İlişkisi Üzerine Yeni Bilgiler”, Toplumsal Tarih, S. 249, Eylül 2014, s. 69-73.
• Ülker, Erol, “Turkish National Movement, Mass Mobilization, and Demographic Change in Istanbul, 1922-1923”, Contemporary Turkey at a Glance II: Turkey Transformed? Power, History, Culture, (Editors Meltem Ersoy-Esra Özyürek), Springers, 2017, s. 177-192.
• Üstel, Füsun, “Makbul Vatandaş”ın Peşinde II. Meşrutiyet’ten Bugüne Vatandaşlık Eğitimi, İletişim Yayınları, 2. baskı İstanbul 2005.
• Yıldız, Ahmet, “Ne Mutlu Türküm Diyebilene” Türk Ulusal Kimliğinin Etno-Seküler Sınırları (1919-1938), İletişim Yayınları, 6. baskı, İstanbul 2016.