Osmanlı Devleti’nde Kur’an Basımının İlk Safhası

Yıl 2023, Cilt: 87 Sayı: 309, 527 - 557, 08.08.2023

Zeki Salih Zengin

https://doi.org/10.37879/belleten.2023.527

Öz

Osmanlı Devleti’nde matbaa İstanbul’da ilk defa dinî kitapların basılmaması kaydıyla 1727 yılında kurulmuştur. Dinî kitapların basılması yasağı XIX. Asrın başlarında kaldırılmasına rağmen Kur’an basımı henüz söz konusu değildir. Hâlbuki yaklaşık üç asırdır Kur’an Avrupa’da basıldığı gibi XIX. Asırdan itibaren diğer Müslüman ülkelerde de basılmaktadır. Osmanlı Devleti’nin basıma izin vermemesinin nedeni, metnin güvenilirliğinin sağlanması ve basım esnasında gerekli hürmetin gösterilmesi konusundaki endişeler yüzünden Meşihat’ın Kur’an’ın matbaada basılmasının dinî açıdan uygun olmayacağına dair kararıdır. Bununla birlikte asıl nedenin din anlayışı, kültür ve geleneğin muhafazası olduğu anlaşılmaktadır. Avrupa yanında özellikle İslam coğrafyasında basılan Mushafların ülkeye girişi yasaklanmasına rağmen engellenemediği gibi yurt içinde de kaçak yollarla basımın önüne geçilememiştir. Matbu Kur’an’ın talep görmesinin en önemli nedeni fiyatının uygun olmasıdır. Çözüm, önce Londra’da basılan Mushafların ülkeye girişine izin verilmesinde aranmış; ancak bunun yeterli olmadığı anlaşılmıştır. Nihaî çözüm, gerekli önlemler alındıktan sonra Mushaf ’ın devletin kontrolü altında basılmasında bulunmuştur. Böylece, Bab-ı Âli’nin 1873 yılında aldığı kararın ardından Osmanlı Devleti’nde yasal yollarla Kur’an basımı ilk defa 1874 yılında Maarif Nezaretinin denetimi altında gerçekleştirilmiştir. Kur’an basımı 1883 yılına kadar devlet denetiminde yapıldıktan sonra özel bir matbaa olan Matbaa-i Osmaniye’de devam etmiştir. Makalede Kur’an’ın basıldığı 1874 yılından önceki dönemde basıma karar verilmesine neden olan ve 1883 yılına kadarki gelişmeler hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kur’an, Mushaf, Kelam-ı Kadim, Matbaa-i Âmire, Maarif Nezareti, Osmanlı Devleti

The First Stage of Publishing the Qur’an in the Ottoman Empire

Öz

The printing press in the Ottoman Empire was established in 1727 for the first time in Istanbul, on the condition that religious books were not published. However, the Qur’an has been published in other Muslim countries since the 19th century, as it has been printed in Europe for nearly three centuries. The reason why the Ottoman Empire did not allow printing was the concerns about ensuring the reliability of the text and showing the necessary respect during printing. However, it is understood that the main reason is the understanding of religion, the preservation of culture and tradition. Despite the fact that Mushafs printed in Europe and especially in the Islamic geography were banned from entering the country, it could not be completely prevented, nor could they be prohibited from being printed in the country by illegal means. The solution was first sought in allowing the Mushafs printed in London to enter the country; however, it has been found that this is not sufficient. The final solution was found in the printing of Mushaf under the control of the state after the necessary precautions were taken. Thus, after the decision taken by Sublime Porte in 1873, the printing of the Qur’an by legal means in the Ottoman Empire was carried out for the first time in 1874 under the supervision of Ministry of Education. In the article, information is given about the developments before the decision to publish the Qur’an and the period from 1874 to 1883.

Anahtar Kelimeler

Qur’an, Mushaf, Kelām-ı Kadīm, Matbaa-i Āmire, Ministry of Education, Ottoman Empire

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi (HR. MKT.), 319/18; 691/74.
• Hariciye Nezareti Siyasî (HR.SYS), 1916/8.
• Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR. TO.), 454/47; 456/32.
• Hatt-ı Hümayûn (HH), 1665/56.
• İrade Dahiliye (İ. DH), 261/16162; 261/16207; 262/16282; 694/48544; 710/49706.
• İrade Hariciye (İ. HR), 24/1109; 37/1695.
• Maarif Nezareti Mektûbî Kalemi (MF. MKT.), 4/66; 6/84; 10/116; 10/117; 11/72; 11/126; 14/54; 14/89; 19/88; 21/80; 23/77; 24/27; 25/12; 26/32; 27/146; 28/153; 33/46; 44/81; 45/85; 48/66; 48/79; 50/53; 63/126; 70/66; 107/68.
• Maarif Nezareti Tedrisat-ı İptidaiye Kalemi (MF. İBT), 1/26; 5/93; 6/76.
• Meclis-i Vâlâ (MVL), 291/8; 857/4.
• Sadaret Mühimme Kalemi (A. MKT. MHM), 408/453; 453/60; 457/18; 756/32.
• Sadaret Nezâret ve Devâir (A. MKT. NZD), 30/40; 70/16; 185/11; 345/85; 372/82.
• Sadaret Umum Vilâyât (A. MKT. UM), 463/15; 502/90; 509/80; 513/84; 516/38; 517/9; 518/50; 551/34.
• Şûrâ-yı Devlet (ŞD), 205/36; 205/53; 206/1; 561/3; 1280/51; 2079/18; 2596/15. Yıldız Esas (Y. EE), 33/40.
• A. Cevdet Paşa, Tezâkir 40-Tetimme, Yay. Cavid Baysun, TTK Basımevi, Ankara 1991.
• Abay, Muhammed, “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Mushaf Basımı”, Osmanlı’dan Günümüze Kur’an ve Hüsn-i Hat Sempozyumu, Bildiri Metinleri, ed. Recep Orhan Özel, s. 91-132.
• Akün, Ömer Faruk, “Hayrullah Efendi”, İslam Ansiklopedisi, C XVII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, s. 67-75.
• Albin, Michael W., “Printing of The Qur’an”, Encyclopaedia of The Qur’an, Vol. I, Brill, Leiden-Boston-Köln 2001, s. 264-276.
• Ata, Bahri, “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Bir Ders Araç ve Gereçleri Lojistik Merkezi: Maarif Kütüphanesi (1872-1895)”, Tarihin Peşinde, S. 1, 2009, s. 27-36.
• Atallah, Mariette, Early Arabic Printing in Europe: A Selection of Books (1514–1694), MELA Notes, No. 91, 2018, s. 43-67.
• Atiyeh, George N., “Introduction”, The Book in the Islamic World The Written Word and Communication in the Middle East, ed. George N. Atiyeh, State University of New York Press, Albany 1995, s. XIII-XVIII.
• Başaran, Ayşe Tek, The Ottoman Printing Enterprise: Legalization, Agency and Networks 1831-1863, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2019.
• Baysal, Jale, Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar 1729-1875, Hiperlink Yayınları, İstanbul 2010.
• Başaran, Ayşe, “Reconsidering The Role of Ulema and Scribal Actors in the Ottoman Transition From Manuscript to the Printed Medium”, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, C 28/S. 54, (2023/1), s. 73-121.
• Bektaşoğlu, Mustafa, Osmanlı’dan Günümüze Kur’an-ı Kerim Yazan Hattatlar, Ankara 2015.
• Berkey, Jonathan P., Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali, çev. İsmail Eriş, Klasik Yay., İstanbul 2009.
• Bevilacqua, Alexander, Şark Kütüphanesi İslam ve Avrupa Aydınlanması, çev. Kenan Çapık, Yeditepe Yay., İstanbul 2020.
• Beydilli, Kemal, “Matbaa”, İslam Ansiklopedisi, C XXVIII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 105-110.
• Beydilli, Kemal, Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishane Mühendishane Matbaası ve Kütüphanesi (1776-1826), Eren Yay., İstanbul 1995.
• Birinci, Ali, “Osmanbey ve Matbaası, Ser-kurenâ Osman Bey’in Hikâyesine ve Matbaa-i Osmaniye’nin Tarihçesine Medhal”, Müteferrika, S. 1, 2011, s. 3-148.
• Birinci, Ali, “Üsküdar’da Matbaalar ve Matbaacılar”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VIII, Bildiriler, İstanbul 2015, s. 385-397.
• Derman, M. Uğur, “Mustafa İzzet, Kazasker”, İslam Ansiklopedisi, C XXXI, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2020, s. 304-307.
• Dığıroğlu, Filiz, “Osmanlı Matbuatında Acemler: Şirket-i Sahafiye-i İraniye”, Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, C 56, 2020, s. 225-258.
• Dictionary of Publishing and Printing, A & C Black Publishers Ltd., London 2006.
• Dijk, Arjan van, “Early Printed Qur’ans: Dissemination of The Qur’an In The West”, Journal of Qur’anic Studies, Vol. VII/No. 2, 2008, s. 136-143.
• Einstein, Elizabeth, The Printing Press as an Agent of Change: Communications and Cultural Transformations in Early-Modern Europe, Cambridge University Press, 2005.
• Erünsal, İsmail E., Orta Çağ İslam Dünyasında Kitap ve Kütüphane, Timaş Yayınları, İstanbul 2018.
• Erünsal, İsmail, “Osmanlılarda Sahhaflık ve Sahhaflar: Yeni Bazı Belge ve Bilgiler”, Osmanlı Araştırmaları, C XXIX, 2007, s. 99-146.
• Ghobrial, John-Paul, “Printing”, Encyclopedia of The Ottoman Empire, ed. Gabor Agoston-Bruce Masters, New York 2009, s. 471-474.
• Gökkır, Necmettin, Tanzimattan Günümüze Din-Devlet İlişkileri ve Siyaset Bağlamında Mushaf Basımı, İFAV Yayınları, İstanbul 2015.
• Gündüz, Mahmut, “İlk Kur’an-ı Kerim Basmaları”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, C XIII/S. 1, 1974, s. 34-40.
• Gündüz, Mahmut, “Matbaanın Tarihçesi ve İlk Kur’an-ı Kerim Basmaları”, Vakıflar Dergisi, S. 12, 1978, s. 335-350.
• Hitti, Philip K., The First Book Printed in Arabic, The Princeton Library Chronicle Vol. IV/S. 1,1942, s. 5-9.
• Kabacalı, Alpay, Başlangıcından Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın, Literatür Yayınları, İstanbul 2000.
• Keskioğlu, Osman, “Türkiye’de Matbaa Tesisi ve Mushaf Basımı”, AÜİF Dergisi, C XV/S. 1, 1967, s. 121-139.
• Khalid, Adeeb, “Printing, Publishing, and Reform in Tsarist Central Asia”, International Journal of Middle East Studies, Vol. XXVI/No. 2, 1994, s. 187-200.
• Kuntay, Mithat Cemal, Namık Kemal Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında I, Maarif Matbaası, İstanbul 1944.
• Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomasi), Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 1991.
• Mahdi, Muhsin, “From the Manuscript Age to the Age of Printed Books”, The Book in the Islamic World The Written Word and Communication in the Middle East, ed. George N. Atiyeh, State University of New York Press, Albany 1995, s. 1-15.
• Mahmud Cevad, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraâtı, Matbaa-i Âmire 1338.
• Makdisi, George, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim, çev. A. H. Çavuşoğlu-H. T. Başoğlu, Gelenek Yay., İstanbul 2004.
• “Mecidiye”, İslam Ansiklopedisi C XXVIII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2003, s. 239.
• Meral, Yasin, “Osmanlı İstanbulu’nda Yahudi Matbaası ve Basılan Bazı Önemli Eserler”, Osmanlı İstanbulu II, ed. F. Emecen-A. Akyıldız-E. S. Gürkan, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yay., İstanbul 2014, s. 455-469.
• Meral, Yasin, “Yahudi Âlimlerin Gözüyle Matbaanın İcadı ve Matbaada Basılan Metinlerin Hükmü”, Belleten, C 84/S. 300, 2020, s. 559-584.
• Nasr, Seyyed Hossein, “Oral Transmission and the Book in Islamic Education: The Spoken and the Written Word”, The Book in the Islamic World The Written Word and Communication in the Middle East, ed. George N. Atiyeh, State University of New York Press, Albany 1995, s. 57-79.
• Nuovo, Angela, “A Lost Arabic Koran Rediscovered”, The Library, Vol. XII/No.4, 1990, s. 273-292.
• Offenberg, Adri K., “The Print History of The Constantinople Hebrew Incunable of 1493: A Mediterranean Voyage of Discovery”, The British Library Journal, Vol. XXII/No. 2, 1996, s. 221-235.
• Özkafa, Fatih, “Hat Sanatı Bakımından Mushaf Kitabetinin Tarihi Seyri”, Marife, S. 3, 2010, s. 307-326.
• Özkafa, Fatih, “Sanat Kıymeti Bakımından Matbû Mushaflar”, Uluslararası Güzel Sanatlar Sempozyumu Bildiri Kitabı, ed. Uğur Atan, Hakan Mazlum, s. 38-54.
• Pedersen, Johannes, İslam Dünyasında Kitabın Tarihi, ter. M. Macit Karagözoğlu, Klasik Yay., İstanbul 2012.
• Raven, James, What Is The History of Book ?, Cambridge 2018.
• Pektaş, Nil, “The Beginning of The Printing in The Ottoman Capital: Book Production and Circulation in Early Modern Istanbul”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları C XVI/S. 2, 2015, s. 3-32.
• Robinson, Francis, “Technology and Religious Change: Islam and the Impact of Print”, Modern Asian Studies, Vol. XVII/No. 1, 1993, s. 229-251.
• Sabev, Orlin (Orhan Salih), İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni (1726-1746), Yeditepe Yay., İstanbul 2006.
• Serin, Muhittin, Hat Sanatı Tarihi Ekoller ve Takipçileri I, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 2019.
• Taylor, Malissa, “The Anxiety of Sanctity: Cencorship and Sacred Texts”, Osmanlılar ve Avrupa Seyahat, Karşılaşma ve Etkileşim, ed. Seyfi Kenan, İsam Yayınları, İstanbul 2010, s. 513-540.
• Touati, Houari, Ortaçağ’da İslam ve Seyahat, çev. Ali Berktay, Yapı-Kredi Yay., İstanbul 2004.
• Unan, Fahri, Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi, TTK Basımevi, Ankara 2003.
• Wilson, M. Brett, The Qurʾan After Babel: Translating and Printing the Qurʾan in Late Ottoman and Modern Turkey, Ph. D. Dissertation, Department of Religion in the Graduate School of Duke University, 2009.
• Yaşar, Ahmet, “İstanbul Hanları: 18. Yüzyılın Sonu ve 19. Yüzyıl Başı”, Osmanlı İstanbulu I, ed. Feridun Emecen-Emrah Safa Gürkan, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul 2014, s. 511-524.
• Yazmadan Basmaya: Müteferrika, Mühendishane, Üsküdar, haz. Turgut Kut - Fatma Türe, Yapı-Kredi Yay., İstanbul 1996.
• Yıldız, Güllü, “İstanbul’da Bir Acem Matbaası: Kitapçı Tahir ve Ahter”, Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, C 50, 2017, s. 175-218.
• Zengin, Zeki Salih, II. Meşrutiyette Medreseler ve Din Eğitimi, Akçağ Yay., Ankara 2002.