The Question of Tunisia’s Status Quo and the Firman of 1871

Yıl 2023, Cilt: 87 Sayı: 309, 559 - 593, 08.08.2023

Cemal Atabaş

https://doi.org/10.37879/belleten.2023.559

Öz

The status quo of Tunisia, that is, the nature of its relationship with the Ottoman centre emerged as a problem with the occupation of Algerian costs in 1830 and the centralisation of Tripoli in 1835. France frequently warned the Ottoman Empire not to subvert the status quo in Tunisia. Clarifying and internationally securing this formally undefined state of affairs had been the British policy in the region since the 1850s. Britain, especially with its consul, Richard Wood, endeavoured for a declaration of a firman stating that the Ottoman Empire recognised the inherited governorship of the Husaynid Dynasty and that the beys accepted the Sultan’s political suzerainty in Tunisia. This project, which was constantly delayed by the opposition of France, was realised in 1871. So the firman, which was expected to bring the region’s political position to wider international acceptance, was declared.
This study aims to examine the debates about Tunisia’s status quo based on British and Ottoman archival sources. So, the efforts of the Ottoman Empire to protect the province, as well as the approaches and plans of Britain and France towards Tunisia, were explored.

Anahtar Kelimeler

Tunisia, Ottoman Empire, British Empire, France, North Africa, Richard Wood

Tunus’un Statükosu Sorunu ve 1871 Fermanı

Öz

Tunus’un statükosu yani Osmanlı merkezi ile irtibatının niteliği, Cezayir sahillerinin 1830’da işgali ve Trablusgarp’ın 1835’te merkeze bağlanması ile bir sorun olarak ortaya çıkmıştır. Fransa Osmanlı Devleti’ni bölgede statükonun bozulmaması konusunda sık sık uyarmıştır. Kapsamı tartışma konusu olan bu siyasi bağın içeriğini netleştirmek ve uluslararası güvenceye almak 1850’lerden itibaren İngiltere’nin Tunus politikasının ana eksenini oluşturmuştur. İngiltere, özellikle Tunus konsolosu Richard Wood’un gayretleriyle, Osmanlı Devleti’nin Hüseyni Âilesi’nin tevarüsen valilik hakkını tanıdığını ve beylerin de sultanın Tunus’taki siyasi egemenliğini kabul ettiklerini bildiren bir ferman çıkarılması için çalışmıştır. Fransa’nın engellemeleriyle sürekli olarak ertelenen bu proje 1871’de gerçekleştirilmiş ve bölgenin siyasi pozisyonunu daha geniş bir uluslararası kabule ulaştırması beklenen ferman ilan edilmiştir.
Bu çalışma ile Tunus’un statükosu ile ilgili tartışmalar temelde İngiliz ve Osmanlı arşiv kaynakları ışığında incelenmiştir. Osmanlı Devleti’nin eyaleti koruma gayretleri, bunun yanında İngiltere’nin ve Fransa’nın bölgeye dair yaklaşımları ve planları açığa çıkarılmaya çalışılmıştır

Anahtar Kelimeler

Tunus, Osmanlı Devleti, İngiltere, Fransa, Kuzey Afrika, Richard Wood

Kaynakça

• Archival Sources
• Cumuhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi/ President’s Ottoman Archives (BOA)
• Bâb-ı Âlî Sadâret Dairesi Kalemlerine Ait Belgeler
• Sadâret Divan (Beylikçi) Kalemi Belgeleri (A.DVN): 82/76.
• Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri (A.MKT.MHM): 173/52.
• Divan-ı Hümâyûn ve Bâb-ı Âsafî Defterleri
• Nâme-i Hümâyûn Defterleri (A.DVNS.NMH.d): 13/61.
• Hâriciye Nezâreti Belgeleri
• Londra Sefâreti Belgeleri (HR.SFR.3): 97/8, 98/19.
• Petersburg Sefâreti Belgeleri (HR.SFR.1): 30/38.
• Siyasî Kısmı Belgeleri (HR.SYS): 1609/14, 1613/3, 1898/69, 1922/24, 2929/5.
• Tercüme Odası Belgeleri (HR.TO): 418/75, 577/25.
• Tahrîrât (HR.TH): 9/81.
• Hazine-i Evrak Müdürlüğü - İrâdeler
• İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS): 41/1696, 42/1717.
• Yıldız Sarayı Arşivi Belgeleri
• Yıldız Esas Evrakı (Y.EE): 90/14.
• The National Archives (TNA) [Kew/London, United Kingdom]
• Foreign Office (FO): 96/9/27, 101/29, 102/55, 102/58, 102/60, 102/63, 102/72, 102/90, 102/120.
• Publications
• Anderson, Lisa, The State and Social Transformation in Tunisia and Libya, 1830-1980, Princeton University Press, 1986.
• Aristarchi Bey (Grégoire), Législation ottomane, ou, Recueil des lois, règlements, ordonnances, traités, capitulations et autres documents officiels de l’Empire ottoman, Vol. II, (Published by Demétrius Nicolaïdes), Constantinople 1874.
• Atabaş, Cemal, “Tunus’ta Nüfuz Mücadelesi ve Osmanlı Müdahalesine Dair Kaygılar (1830-1850)”, Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 74 (2021/2), pp. 121-162.
• Ben Slimane, Fatma, “La tunisie à l’ère des réformes précoloniales. Le référentreligieux et ses usages”, Tunisie 2040 le renouvellement du projet moderniste Tunisien, Sud Editions, Tunis 2018, pp. 487-519.
• Ceylan, Ayhan, “Osmanlı Coğrafyasında İktidarın Sınırlandırılması; (Anayasacılık): Tunus Tecrübesi”, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 24, 2008, pp. 129-156.
• Çaycı, Abdurrahman, Büyük Sahra’da Türk-Fransız Rekabeti (1858-1911), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1970.
• Çaycı, Abdurrahman, La question tunisienne et la politique ottomane (1881 - 1913), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992.
• Çetin, Atilla, “Garp Ocakları”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Vol. 13, İstanbul 1996, pp. 382-386.
• Çetin, Atilla, “Hüseynîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Vol. 19, İstanbul 1999, pp. 26-28.
• Çetin, Atilla, “İbn Gızâhum”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Vol. 19, İstanbul 1999, pp. 507.
• Guizot, M., Mémoires pour servir à l’histoire de mon temps, VI, Paris 1864.
• Gürkan, Emrah Safa, “The centre and the frontier: Ottoman cooperation with the North African corsairs in the sixteenth century.” Turkish Historical Review, 1 (2010), pp. 125-163.
• Harber, Charles Combs, Reforms In Tunisia 1855-1878, (Unpublished PhD Thesis), The Ohio State University 1970.
• İslamoğlu, Mehmet Alauddin, Ahmed Bin Ebi Diyaf’ın İthafu Ehl İzzaman Bi Ahbari Muluki Tunis ve Ahdil Eman İsimli Eserine Göre Tanzimat Fermanı’nın Tunus’ta Tatbiki, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Unpublished Master’s Thesis, Kayseri 2008.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Vol. VIII, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2007.
• Kavas, Ahmet, “Mehmed Sâdık Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Vol. 28, Ankara 2003, pp. 522-523.
• Kavas, Ahmet, “Tunus (Osmanlı Dönemi)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansikpoledisi, Vol. 41, İstanbul 2012, pp. 388-393.
• Klaus Kreiser, “Od̲j̲aḳ”, in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W. P. Heinrichs, (accessed December 3, 2020), http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_6009.
• Macdougall, Philip, Islamic Seapower During the Age of Fighting Sail, The Boydell Press, Woodbridge 2017.
• Maksudoğlu, Mehmet, “Tunus’un Osmanlı Devletinden Ayrılması”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, No. 4, 1986, pp. 137-169.
• Mudhakkiraati Khayreddin Basha, (Tahqiq wa ta‘rib: Muhammad al-Azbî as-Sanûsî), Tûnis 2008.
• Mzali, Mohamed Salah-Jean Pignon, Kheredine Homme d’État, I, Mémoires, Tunis 1971.
• Perry, Amos, Carthage and Tunis: Past and Present: in Two Parts, Providence Press Company, Printers, 1869.
• Raymond, André, British Policy towards Tunis (1830-1881), Unpublished PhD Thesis, History, University of Oxford, 1953.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye, 1289 (1872-1873), Def ’a 27, Darü’t-Tıbâatü’lÂmire, İstanbul.
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye, 1292 (1875-1876), Def’a 30, Darü’t-Tıbâatü’lÂmire, İstanbul.
• Shinar, P., “Ibn G̲h̲id̲h̲āhum”, in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Consulted online on 24th June 2021 http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_8649
• First published online: 2012 First print edition: ISBN: 9789004161214, 1960-2007.
• Stiti, Mustapha, Tunus’un Fransızlar Tarafından İşgali Karşısında Osmanlı Siyaseti (1878-1888), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Unpublished PhD Thesis, İstanbul 2008.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Tunus’un 1881’de Fransa Tarafından İşgaline Kadar Burada Valilik Eden Hüseynî Ailesi”, Belleten, Vol. XVIII/No. 72, 1954, pp. 545-580.