The General Politics of the Ottoman War Law Towards Civilians (1853-1920)

Yıl 2023, Cilt: 87 Sayı: 309, 595 - 634, 08.08.2023

Hasan Doğan

https://doi.org/10.37879/belleten.2023.595

Öz

The governance of the Ottoman Empire was founded upon the principles of Islam and its legal system. The Ottoman war law mirrored the legitimate approach to war in Islam, which was grounded in legal and moral principles, emphasizing the concept of a just war. Consequently, warfare had to possess legitimacy both in its execution and its justifications. Throughout all stages of conflict, specific principles needed to be upheld, ensuring humanitarian, legal, and moral considerations were respected.
The Ottoman Empire, deeply rooted in Islamic traditions, engaged in numerous conflicts throughout its existence. While the empire experienced victories and held decisive positions in wars during its early establishment, it faced a series of major defeats in the latter half of the 19th century, as explored in this article. Despite these losses, the Ottoman Empire demonstrated a steadfast commitment to upholding humanitarian, moral, and legal principles in warfare. It consistently implemented regulations to safeguard the rights of civilians and non-combatants, both during and after conflicts. In order to ensure compliance with these principles on the battlefield and beyond, the empire pursued a policy that occasionally issued warnings to its own officials and even imposed punishments for violations. Simultaneously, it endeavored to protect Ottoman citizens who maintained religious and ethnic ties with states against which it fought. Upon examining archival records, it becomes evident that the Ottoman Empire sought to strike a delicate balance between its pursuit of victory in war and the preservation of fundamental human values.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Law, War, Civilians, Human Rights, Islam

Osmanlı Savaş Hukukunda Sivillere Yönelik Benimsenen Genel Siyaset (1853-1920)

Öz

Osmanlı Devleti, yönetim anlayışında İslam dini ve hukuk sistemini esas almıştır. İslam dininin meşruiyet nedenleri itibarıyla haklı; gözettiği hukuki ve ahlaki ilkeler ile adil bir savaş yaklaşımı, Osmanlı savaş hukukuna da yansımıştır. Buna göre savaş, gerekçeleri gibi gerçekleştiriliş biçimi bakımından da meşruiyet taşımalıdır. Savaşın tüm safhalarında insani, hukuki, ahlaki açıdan belli prensiplere uyulması gerekmektedir. İtidale riayet, haddi aşmayı, ve aşırılığa yönelmeyi reddetmektedir.
İslam dininin ve Türk devlet geleneğinin en önemli uygulayıcılarından biri olan Osmanlı Devleti, hüküm sürdüğü dönem boyunca yüzlerce savaşın içinde yer almıştır. Kuruluş Devrinde iştirak ettiği savaşlardan genel olarak galip veya belirleyici taraf olarak ayrılan Osmanlı Devleti, özellikle incelediğimiz XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bölgesel savaşlar dışında büyük savaşların tamamına yakınını kaybetmiştir. Ancak Osmanlı Devleti, her şeye rağmen savaşta insani, ahlaki ve hukuki ilkeleri gözetme hususunda azami gayret göstermiştir. Bilhassa savaş esnasında ve sonrasında kadınlar ve çocuklar başta olmak üzere sivillerin, gayrı muharip unsurların haklarının korunması amacıyla mütemadiyen düzenlemelere gitmiştir. Savaş meydanında ve sonrasında bu ilkeleri gözetmeye çalışırken zaman zaman kendi yetkililerini uyaran, hatta aksine davrananları cezalandıran bir siyaset izlemiştir. Öte yandan karşı karşıya geldiği herhangi bir devletle dinî ve ırkî bağları olan Osmanlı vatandaşlarının da güvenliğini sağlamaya çabalamıştır. Arşiv belgeleri tetkik edildiğinde Osmanlı Devleti’nin, kazanma gayretleri ile insani değerler arasında bir denge kurmaya çalıştığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, İslam, Hukuk, Savaş, Siviller, İnsan Hakları

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Belgeleri (BOA)
• Bâb-ı Âsafî Dîvân-ı Hümâyûn Sicillâtı Mühimme Defterleri (A.DVNS. MHM.d.): 5/499, 5/874, 5/1767, 32/509, 87/469, 106/26, 128/22.
• Sadâret Mektûbî Mühimme Kalemi (A. MKT. MHM.): 230/87, 279/63, 398/17.
• Sadâret Mektûbî Kalemi Nezâret ve Devâir (A. MKT. NZD.): 402/101.
• Bâbıâlî Evrak Odası (BEO.): 4119/308868, 4121/309025, 4199/314918, 4220/316447, 4557/341775.
• Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Müdîriyeti Beşinci Şube (DH. EUM. 5. ŞB.): 48/40, 66/25.
• Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Müdîriyeti Emniyet Şubesi (DH. EUM. EMN.): 1/39.
• Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Müdîriyeti Muhasebe Şubesi DH. EUM. MH., 77/58.
• Dâhiliye Nezâreti Hukuk Müşavirliği (DH. HMŞ.): 27/29.
• Dâhiliye Nezâreti Siyasi Kısım Evrakı (DH. SYS.): 112-23/55-8.
• Dâhiliye Nezâreti Şifre Kalemi (DH. ŞFR.): 63/146, 63/147, 63/149, 63/202, 63/204, 63/207, 64/179.
• Hâriciye Nezâreti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası (HR. HMŞ. İŞO.): 43/6.
• Hazîne-i Hâssa Nezareti Tahrîrât Kalemi (HH. THR.): 469/78, 469/90.
• Hâriciye Nezâreti Siyasi Kalemi (HR. SYS.): 903/2, 903/80, 1189/1, 1559/1, 1962/1, 1967/3, 2012/1, 2041/2, 2077/7, 2083/10, 2213/3, 2216/7, 2221/45, 2221/78, 2222/2, 2223/3, 2223/46, 2230/41, 2230/58, 2239/3, 2247/6, 2293/3, 2423/52, 2565/2, 2565/3.
• HR. MA., 1166/20, 1166/77, 1170/46, 1175/59, 1198/13.
• Hâriciye Nezâreti Mütenevvia Kısmı (HR. MTV.): 768/12, 768/26, 768/27, 768/31.
• İrâde Dâhiliye (İ. DH.): 22622, 23226.
• İrâde Dosya Usulü (İ. DUİT.): 38/53.
• İrâde Hâriciye (İ. HR.): 21290, 21300.
• İrâde Meclis-i Mahsûs (İ. MMS.): 7/266.
• Mâliye Nezâreti Cerîde Deterleri (ML. CRD. d.): 1753.
• Şûrâ-yı Devlet (ŞD.): 38/36, 1563/12.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi Belgeleri (BCA) 272.0.0.11.7.1.4,272.0.0.11.7.2.2., 272.11.12.35.1, 272.11.12.35.18.
• Millî Savunma Bakanlığı Askerî Tarih Arşivi Belgeleri (ATASE) Fon: 110-9-1-1, Kutu 4, Gömlek 11, Sıra 39, Fon: 110-9-1-1, Kutu 9, Gömlek 6, Sıra 9,
• Fon: 110-9-1-1, Kutu 36, Gömlek 67, Sıra 10, Fon: 110-9-1-1, Kutu 39, Gömlek 76, Sıra 8,
• Fon: 110-9-1-1, Kutu 46, Gömlek 1, Sıra 21, Fon: 110-9-1-2, Kutu 8, Gömlek 0, Sıra 42.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 396 Numaralı Sicil (H. 1150-1151/M. 1737-1738) Cilt: 68, Sayfa: 255; Hüküm No: 287 Orijinal metin no: [77b-1].
• Kaynak, Araştırma-İnceleme Eserler Arşiv Belgelerine Göre Kûtü’l-Amâre Zaferi, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul 2016.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, İstanbul 2017.
• Birinci Dünya Savaşı Belgeleri, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul 2017.
• Beydilli, Kemal, “Trablusgarp Savaşı”, DİA, Cilt Ek 2, Ankara 2019, s. 606-609.
• el-Beyhakî, Ebubekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali, es-Sünenu’l-Kübrâ, Daru’lKütübi’l-İlmiyye, Beyrut H. 1424/M. 2003.
• el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-Sahîh, Dâru SahnûnÇağrı Yay., İstanbul 1992.
• Doğan, Hasan, İslam Hukukunda Savaş ve Meşrûiyeti, Rağbet Yay., İstanbul 2018.
• Doğanışık, Murathan, Savaş Hukuku ve Angajman Kuralları, İstanbul Medipol Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2020.
• Ebû Yûsuf, Ya’kûb b. İbrahim, Kitâbu’l-Harâc, el-Matbaatu’s-Selefiyye, Kahire H. 1352.
• Grotius, Hugo, Savaş ve Barış Hukuku, çev. Seha Meray, AÜB, Ankara 1967.
• Hadduri, Mâjid, War and Peace in the Law of Islam, The Johns Hopkins Press, Baltimore 1955.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülaziz, Reddu’l-Muhtar alâ Dürri’lMuhtâr, Dâru Âlemi’l-Kütüb, Riyad H. 1423/M. 2003.
• İbn Hanbel, Ahmed b. Hanbel, Müsned, Dâru Sahnûn-Çağrı Yay., İstanbul 1992.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd, Sunen, Dâru Sahnûn-Çağrı Yay., İstanbul 1992.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükrem, Lisânü’l-Arab, Dâru Sâdır, Beyrut (t.y.).
• İbn Rüşd, Ebû’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed (el-Hafîd), Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesıd, el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut H. 1427 /M. 2006.
• Karabulut, Umut, “Kudüs’te Savaş Hukuku ve Toplumlararası Yeni Düzenin Oluşumu (1914-1920)”, XVIII. Türk Tarih Kongresi VIII. Cilt: Hukuk ve Diplomasi, Türk-Ermeni İlişkileri, Ankara 2022, s. 203-214.
• Küçük, Cevdet, “Balkan Savaşı”, DİA, C 5, İstanbul 1992, s. 23-25.
• El-Maverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Bağdâdî, elAhkâmu’s-Sultaniyye, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut H. 1415/M. 1994.
• Müslim, Ebû’l-Huseyn b. el-Haccâc, el-Câmiu’s-Sahîh, Dâru Sahnûn-Çağrı Yay., İstanbul 1992.
• Nargül, Veysel, “İslam Savaş Hukukunun Temel İlkeleri Ekseninde Nehcü’lBelâğâ”, Milel ve Nihal İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, C 8/S. 3 (EylülAralık 2011), s. 115-150.
• Osmanlı Belgelerinde Balkan Savaşları I-II, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2013.
• Osmanlı Belgelerinde Birinci Dünya Savaşı, C I-II, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2015.
• Osmanlı Belgelerinde Kazan, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2005.
• Osmanlı Belgelerinde Kırım Savaşı (1853-1856), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2006.
• Osmanlı Belgelerinde Trablusgarp, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2013.
• Osmanlı’dan Günümüze İnsani Diplomasi: Cihan-Penâh, Proje Yöneticisi: Uğur Ünal, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul 2016.
• Peremeci, Osman Nuri, Edirne Tarihi, Resimli Ay Matbaası, İstanbul 1939. es-Sâbûnî, Muhammed Ali, Ravâi’u’l-Beyân Tefsîru Âyâti’l-Ahkâm mine’l-Kur’ân, Mektebetü’l-Gazâlî, Dımeşk H. 1400/M. 1980.
• Ünal, Uğur, Arşivciliğimizin Yüz Yılı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2023. Belgelerle Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Savunma Sanayii, Proje Yöneticileri: Uğur Ünal – İsmail Demir, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri BaşkanlığıT.C. Cumhurbaşkanlığı Savunma Sanayii Başkanlığı, İstanbul 2021.
• ez-Zuhaylî, Vehbe, Âsâru’l-Harb fî’l-Fıkhhi’l-İslâmî, Dâru’l-Fikr, Dımeşk 1992.