İstanbul ve Çevresinde Veba-yı Bakari (1886-1891)

Yıl 2023, Cilt: 87 Sayı: 310, 1021 - 1057, 06.12.2023

Seda Tan

https://doi.org/10.37879/belleten.2023.1021

Öz

Sığır vebası, en eski hayvan hastalıklarındandır. En çok, hassas türler olan sığır ve mandalara etki ettiği bilinir. Bulaşıcılığı ve ölüm oranı çok yüksek olan hastalık Anadolu coğrafyasında çağlar boyunca çok sayıda kırıma neden olduktan sonra ancak Cumhuriyet devrinde etkeni ile birlikte ortadan kaldırılabilmiştir. Anadolu tarihinin en uzun ve önemli kesitlerinden birisini temsil eden Osmanlılar devri boyunca ise hayvan varlığıyla sağlığını tehdit eden hastalıkların başında yer almıştır. Buna karşılık akademik literatürde diğer hayvan hastalıklarıyla birlikte insan hastalıklarının gölgesindedir. Hâlbuki hane ekonomisinin çift hayvanlarına dayandığı tarım odaklı ekonomilerde başta sığır vebası olmak üzere salgın hayvan hastalıkları, yalnız hayvan varlığı ve gönenciyle değil, sosyoekonomik hayatın bütünüyle ilgili deneyimlerdir. İnsan refahı ile şehirlerin huzur ve güvenliği bu travmatik deneyimden bağımsız düşünülemez.
Ele alınan çalışma hayvan mobilitesinin görece arttığı bir dönemde, Osmanlı sosyoekonomik hayatının istikrarı bakımından belirgin bir tehdit oluşturan ve Osmanlı İmparatorluğunun kalbi niteliğindeki başkentinde meydana gelen büyük bir sığır vebası salgınına odaklanmaktadır. 1886-1890, 1891 yıllarında en büyük tahribatını gerçekleştiren söz konusu salgın çalışmada yayılım coğrafyası, kronolojisi ve mücadele uygulamaları bağlamında değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede kaynak, intikal, korunma/önleme gibi başlıklar çalışmanın odak noktalarını oluşturmuşlardır. Çalışmanın ana kaynağı ise birinci el kaynak niteliğindeki Osmanlı arşiv vesikalarıdır. Makale, dönemi ve hastalığın tarihçesini konu edinen doğrudan ve dolaylı diğer literatürle de desteklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, İstanbul, sığır vebası, salgın, baytar

Rinderpest in İstanbul and its Surroindings (1886-1891)

Öz

Rinderpest is one of the oldest animal diseases in history, which mostly affects cattle and buffaloes, and has a very high contagious and mortality rate. It was one of the leading diseases threatening animal existence and health in the Ottoman Empire. Against this, rinderpest has been overshadowed by human diseases along with other animal diseases in the academic literature. Yet, in agriculture-oriented economies where the household economy is based on double animals, epidemic animal diseases, especially rinderpest, are experiences not only related to the existence and welfare of animals, but also to the whole socio-economic life. Human well-being and the peace and security of cities cannot be thought independent of this traumatic experience.
The study focuses on a major rinderpest epidemic that occurred in the capital, which was the heart of the empire, at a time when animal mobility increased relatively, posing a significant threat to the stability of Ottoman socio-economic life. The epidemic in question, which caused the greatest destruction between 1886-1890 and 1891, was tried to be evaluated in the context of its spread geography, chronology and fight disease practices. In this context, the concepts of source, transmission, protection/prevention have been the focal points of the study. The main material of the study is the Ottoman archive documents, which are primary sources. The article was also supported by other direct or indirect literature dealing with the period and the disease.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, İstanbul, rinderpest, outbreak, veterinarian

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM); 492/79.
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT); 200/33; 1384/119; 1385/107; 1387/118; 1388/31; 1388/37; 1388/64; 1388/86; 1389/21; 1389/122; 1390/98; 1391/91; 1392/81; 1393/8; 1393/17; 1393/46; 1395/97; 1395/130; 1396/78; 1397/5; 1397/79; 1400/98; 1400/99; 1400/121; 1401/95; 1401/99; 1403/47; 1403/50; 1409/59; 1563/90; 1587/68; 1587/107; 1589/47; 1597/82; 1598/40; 1598/88; 1599/33; 1600/106; 1601/105; 1603/3; 1603/7; 1603/41; 1605/38; 1605/43; 1605/85; 1606/56; 1607/83; 1607/93; 1611/120; 1613/31; 1617/2; 1619/29; 1619/109; 1621/48; 1622/88; 1622/111; 1625/7; 1625/35; 1625/80; 1627/118; 1629/95; 1630/5; 1639/12; 1639/26; 1642/62; 1642/89; 1644/15; 1645/61; 1655/73; 1656/9; 1660/49; 1660/70; 1661/99; 1663/49; 1663/87; 1665/34; 1666/112; 1669/106; 1670/118; 1671/63; 1671/77; 1677/22; 1678/62; 1678/63; 1689/155; 1694/70; 1818/5; 1865/94; 1866/58; 1879/15; 1886/48; 1890/87.
• İrade Dahiliye (İ.DH); 1184/92691. İrade Şûrâ-yı Devlet (İ.ŞD); 110/6584.
• Maliye Nezareti Emlak-i Emiriyye Müdüriyeti (ML.EEM); 108/21; 109/80; 116/24; 116/75; 118/9.
• Meclis-i Vükela Mazbataları; 15/12. Şûrâ-yı Devlet (ŞD); 2547/16; 2577/8.
• Yıldız Hususi Maruzat (Y.A.HUS); 198/75.
• Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y.MTV); 25/6; 41/11. Yıldız Arzuhâl Jurnal (Y.PRK.AZJ); 16/9.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Aybet Üçel, Gülgün, “17. Yüzyılda İstanbul Limanı ve Marmara Denizi’nde Uluslararası ve Şehirlerarası Ulaşım ve Ticaret”, VIII. Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu, 27-28 Mayıs 2016, Tebliğler Kitabı, İstanbul 2016, s. 27-33.
• Birinci, Ali, “Baytar Miralay Muallim Mehmed Ali Bey’in Hikayesi”, Müteferrika, C 54, 2018, s. 7-74.
• Ceylan, Mehmet Akif, “Üsküdar’da Bazı Yer Adları Üzerine İncelemeler,” Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VII (1352’den Bugüne Şehir), İstanbul 2-4 Kasım 2012.
• Demircan, Zeynep-Baraz, Mehmet Rebiî Hâtemi, Çengelköy’de Tarih, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2004.
• Derman, M.Uğur, “İstanbul”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 23, İstanbul 2001, s. 243-267.
• Ekrem, İbrahim, Çor veya Sığır Vebası, İktisat Vekaleti İstatistik ve Neşriyat Müdürlüğü Yayınları, İstanbul 1930.
• Erk, Nihal, “Tarihte Önemli Sığır Vebası Salgınları ve 1920’ye Kadar Memleketimizdeki Durumu”, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, C 10/ S. 3-4, Ankara 1963, s. 221-234.
• Erk, Nihal-Akkerman, Naki Cevat, Türkiye’de Sığır Vebası Salgınları ve Eradikasyonu Tarihi, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Yayınları, Ankara 1969.
• Erkan, Nevzat, Osmanlı Üsküdar’ında Toplumsal Hayat, Üsküdar Belediyesi Yayınları, İstanbul 2015.
• Njeumi, Félix vd., “The Long Journey: A Brief Review of the Eradication of Rinderpest,” Revue Scientifique et Technique (International Office of Epizootics), Vol. 31/ No. 3, 2012, s. 729-746.
• Güldal, Fatih-Uçar, Ahmet, Esenler’in Tarihi, Esenler Belediyesi Yayınları, İstanbul 2013.
• Karademir, Zafer, İmparatorluk Ekonomisinin Can Damarları: Osmanlı Ülkesinde Hayvancılık İşletmeleri (1500-1800), Libra Kitapçılık ve Yayınları, İstanbul 2016.
• Nişanyan, Sevan, İndex Anatolicus, Türkiye Yerleşim Birimleri Envanteri, 2010. https:// nisanyanmap.com/
• Nuran Yıldırım, İstanbul’un Sağlık Tarihi, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010.
• Ortaylı, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
• Roeder, Peter- Mariner, Jeffrey- Kock, Richard, “Rinderpest: the Veterinary Perspective on Eradication”, Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, V 5/ I. 368(1623):20120139, Aug 2013.
• Stanislav, Mohylnyi, Knowledge and Imperial Governance: Fighting Cattle Plague in the Eighteenth and Nineteenth Centuries Russian Empire, Central European University, Unpublished Doctorla Dissertation, Budapest 2018.
• Şahin, Seyfullah, Çatalca’nın SosyoEkonomik Durumu: (XIX. Yüzyıl Ortaları), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2015.
• Tan, Seda, “Osmanlı Devleti’nde Sığır Vebası:Askeri Baytarların Görevlendirilmesi Meselesi”, Belgi, S. 25, Kış 2023, s. 257-282.
• Tozduman Terzi, Arzu, “Hazîne-i Hâssa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 17, İstanbul 1998, s. 137-141.
• Tuncel, Metin, “İstanbul”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 23, İstanbul 2001, s. 239-243.
• “Sığır Vebası, Koyun ve Keçi Vebası, Domuzların Veziküler Hastalığı, Mavi Dil Hastalığı, Geyiklerin Epizootik Hemorajik Hastalığı, Koyun Keçi Çiçeği, Veziküler Stomatitis, Sığırların Nodüler Ekzantemi, Afrika Domuz Vebası, Klasik Domuz Vebası ve Rift Vadisi Hummasına Karşı Korunma ve Mücadele Yönetmeliği”, Resmî Gazete, 4 Ocak 2012/28163.
• “Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Kanun-ı Muvakkati”, Düstur, Tertib 2 Cild 6, 18 Muharrem 1332/17 Aralık 1913.