Arkeolojik ve Epigrafik Veriler Işığında Pontos Tapınak Devleti Ameria’nın Konumu Üzerine Yeni Bir Öneri

Yıl 2024, Cilt: 88 Sayı: 311, 45 - 80, 02.04.2024

Murat Tekin

https://doi.org/10.37879/belleten.2024.045

Öz

Ameria, Strabon’dan öğrenildiğine göre Hellenistik Dönem’de Pontos’ta yer alan Komana Pontika ve Zela ile birlikte üç önemli kült merkezinden biriydi. Günümüz araştırmacıları tarafından tapınak devleti olarak adlandırılan bu kült merkezleri, bugün Tokat il sınırları içerisinde yer almaktadır.
Ameria Tapınak Devleti, ay tanrısı Men’e aitti ve bu tanrının kültünün buradaki kurucusu I. Pharnakes’ti. Bu yüzden söz konusu tanrı, Pharnakes’in Men’i ya da Men-Pharnakou olarak adlandırılmıştı. Bugüne kadar tanrı Men hakkında yapılan araştırmalar sayesinde bahsedilen tanrıya dair oldukça fazla bilgiye sahip olunduğu söylenebilir. Buna karşılık Pontos’ta Men’in tapınağının yani evinin nerede olduğuna ilişkin araştırmalarda aynı şeyi söylemek mümkün değildir. Dolayısı ile Ameria’yı bir şekilde konu edinen yayınlarda daha çok tanrı Men veya Men-Pharnakou kültü ön plana çıkartılırken, Ameria’nın neresi olduğuna dair açıklamalar hep bu tanrının veya söz konusu kültün gölgesinde kalmıştır.
Antik kaynaklar bağlamında, Ameria tapınak devletinin konumuna yönelik ilk ve tek açıklamayı yapan Strabon’dan elde edilen bilgiler doğrultusunda söz konusu yerin lokalizasyonuna ilişkin olarak yakın zamana kadar bilimsel düzlemde sadece iki öneri ortaya atılmıştır ki, bunların da sağlam kanıtlardan yoksun olduğu söylenebilir. Yakın zamanda ise Ameria ile fonetik benzerliğinden dolayı Tokat’ın Erbaa ilçesine bağlı Bağpınar köyünün eski adı olan Emeri arasında bir yakınlık kurularak Ameria’nın Emeri ile eşleştirilebileceği önerisi getirilmiş, ancak ya bunu destekleyecek kanıtlar sunulmamış ya da kanıtlar konunun uzmanı olmayanlar tarafından sunulup değerlendirildiğinden ortaya eksik ve hatalı sonuçlar konulmuştur. Bu çalışmada söz konusu köyden elde edilen arkeolojik ve epigrafik veriler doğrultusunda, bugüne kadar üzerinde çok fazla durulmayan Ameria’nın konumu hakkında bir analiz yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hellenistik Dönem, Ameria, Emeri, Tapınak Devleti, Ay Tan- rısı Men, I. Pharnakes

A New Proposal on the Localization of the Pontic Temple State of Ameria in the Light of Archeological and Epigraphic Data

Öz

According to what is learned from Strabon, Ameria was one of the three important cult centers along with Komana Pontika and Zela in Pontos during the Hellenistic Period. These cult centers, which are called the temple state by today’s researchers, are currently located within the current borders of Tokat province.
Ameria temple state belonged to the moon god Men, and the founder of this god’s cult here was Pharnaces I. This is why this god was named Men of the Pharnaces, or Men-Pharnakou. We can say that we have a great deal of knowledge about the god in question thanks to the research carried out on the god Men to date. On the other hand, it is not possible to make the same claim through the research about the location of the temple of the god mentioned in Pontos. Therefore, while the god Men or the cult of Men-Pharnakou was more prominent in the publications relating to Ameria in a way, explanations about where Ameria was always remained in the shadow of this god or the cult in question.
In the context of ancient sources, in line with the information obtained from Strabon, who made the first and mere explanation regarding the location of the temple state of Ameria, only two suggestions have been put forward regarding the localization of the place in question until recently, which, in my opinion, lack solid evidence. Recently, due to its phonetic similarity with Ameria, a link was established between Emeri, the former name of Bağpınar village in the Erbaa district of Tokat, and a suggestion was made that Ameria could be Emeri, however, either there was no evidence to support this or the evidence was presented and evaluated by non-experts, resulting in incomplete and erroneous results. In this study, an analysis will be made regarding the location of Ameria, which has not been emphasized much until today, in line with the archaeological and epigraphic data obtained from the village in question.

Anahtar Kelimeler

Hellenistic Period, Ameria, Emeri, Temple State, Moon God Men, Pharnaces I

Kaynakça

• Anderson, John George Clark, Studia Pontica I: A Journey of Exploration in Pontus, Bruxelles 1903.
• Anderson, John George Clark- Cumont, Franz-Gregoire, Henri, Studia Pontica III: Recueil des Inscriptions Grecques et Latines du Pont et de l’Arménie, Bruxelles 1910.
• Boyana, Hülya, “Nikomedeia Kenti ve Men Kültü”, ed. H. Selvi-M. B. Çelik, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, C1, 2015, s. 61 –71.
• Boyana, Hülya, “Phrygia Epiktetos’taki Men Kültü Üzerine Notlar”, Ankara Üni- versitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C 10/S. 1, 2019, s. 66-80.
• Bulut, Ahmet Emirhan, Pontos Bölgesi Basamaklı Tünelleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2017.
• Buresch, Karl, Aus Lydien, Epigraphisch-geographische Reisefrüchte, Leipzig 1898.
• Büyükgün, Banu, Men Kültüyle ilgili Eskişehir, Afyon, Kütahya ve Pamukkale Arkeoloji Mü- zelerinde Bulunan Bazı Taş Eserler, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 2006.
• Canepa, Matthew P., Iranian Expanse: Transforming Royal Identity Through Architectu- re, Landscape, and the Built Environment, 550 BCE-642 CE, University of California Press, Oakland 2020.
• CIG: Corpus Inscriptionum Graecarum, Vol. 3, ed. A. Boeckh at al., Berolini 1853.
• Cumont, Franz-Cumont, Eugene, Voyage D’exploration Archéologique dans le Pont et la Petite Arménie, Studia Pontica II, Bruxelles1906.
• Dalaison, Julie, “Civic Pride and Local Identities: The Pontic Cities and Their Coinage in the Roman Period”, Space, Place and Identity in Northern Anatolia, ed. T. Bekker-Nielsen, Geographica Historica 29, Stuttgart 2014, s. 125-156.
• Drexler, Wilhelm, “Men”, Ausführliehes Lexicon der Girechischen und Römisschen Mytho- lology (ML) II, 2, ed. M. L. Roscher-W. H. Roscher, 1896, s. 2687-2770.
• Ermiş, Ümmühan Melda, “Neokaisareia/Niksar’da Roma ve Bizans Dönemine Ait Arkeolojik Veriler”, Höyük, S. VII, 2014, s. 43-66.
• Erzen, Afif, “Ay Tanrısı Men’in Adı ve Menşei Hakkında”, Belleten, C 17/S. 65, 1953, s. 1-14.
• Fleischer, Robert, Die Felsgräber der Könige von Pontos in Amasya, İstanbuler Forschun- gen, Tübingen: Wasmuth 2017.
• Foster, Benjamin, “A New Look at the Sumerian Temple State”, Journal of the Eco- nomic and Social History of the Orient, Vol. 24/No. 3, 1981, s. 225-241.
• Højte, Jacob Munk, “Tempelstater i Pontos: Komana Pontike, Zela og Ameria”, Mennesker og guder ved Sortehavets kyster, ed. P. G. Bilde-J. M. Højte, Sortehavsstudier 2, Aarhus 2004, s. 75-97.
• Højte, Jacob Munk, “The Date of the Alliance between Chersonesos and Phar- nakes (IOSPE I2, 402) and Its Implications”, Chronologies of the Black Sea Area: in the Period c. 400- 100 BC, ed. V. F.
• Stolba-L. Hannestad, Black Sea Studies 3, Aarhus University Press, Aarhus 2005, s. 137-152.
• Karayaka, Nuriye, Hellenistik ve Roma döneminde Pisidia Tanrıları, Ege Yayınları, İstanbul 2007. Kaya, Mehmet Ali, “Anadolu’da Roma Eyaletleri: Sınırlar ve Roma Yönetimi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C 24/S. 38, 2005, s. 11-30.
• Kortanoğlu, Rifat Eser, Hellenistik ve Roma Dönemlerinde Dağlık Phrygia Bölgesi Kaya Mezarları, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2008.
• Lane, Eugene N., Corpus Monumentorum Religionis Dei Menis III, Brill, Leiden 1976.
• Leschhorn, Wolfgang, Antike Ären. Zeitrechnung, Politik und Geschichte im Schwarzmeer- raum und in Kleinasien Nördlich des Tauros, Historia Einzelschriften 81, Stuttgart 1993.
• Magie, David, Roman Rule in Asia Minor to the End of the Third Century after Christ, Vol. I, Princeton 1950.
• Marek, Christian, Stadt, Ara und Territorium in Pontus-Bithynia und Nord-Galatia, Tü- bingen 1993.
• McGing, Brian C., “Iranian Kings in Greek dress? Culture Identity in the Mith- radatid Kingdom of Pontus”, Space, Place and Identity in Northern Anatolia, ed. T. Bekker-Nielsen, Geographica Historica 29, Stuttgart 2014, s. 21-37.
• Mitchell, Stephen, “In Search of the Pontic Community in Antiquity”, Represan- tation of Empire: Rome and Mediterranean World, ed. A. K. Bowman et al., Proceeding of the British Academy 114, Oxford 2002, s. 35-64.
• Olshausen, Eckart, “Der König und die Priester. Die Mithradatiden im Kampf um die Anerkennung ihrer Herrschaft in Pontos”, Stuttgarter Kolloquium zur Historisc- hen Geographie des Altertums I, (1980), ed. E. Olshausen-H. Sonnabend, Geographica Historica 4, Bonn 1987, s. 187- 212.
• Robinson, David M., “Greek and Latin Inscriptions from Sinope and Environs”, American Journal of Archaeology, Vol. 9/No. 3, 1905, s. 294-333.
• Saprykin, Sergej Ju., “The Religion and Cults of the Pontic Kingdom: Political Aspects”, Mithridates VI and the Pontic Kingdom, ed. J. M. Højte, Black Sea Studies 9, Aarhus University Press, Aarhus 2009, s. 249-275.
• Sarıkaya, Sevgi, “Asylia: Tarihsel Gelişimi”, Akron 2: Eskiçağ Yazıları 2, ed. A. V. Çelgin-N. E. Akyürek Şahin, İstanbul 2012, s. 67-91.
• Sayar, Mustafa Hamdi, “Olba: Tapınak Devletinden Şehir Devletine”, Seleucia, S. VI, 2016, s. 107-118.
• SEG: Supplementum Epigraphicum Graecum, Vol. 42, 1992, ed. Henry W. Pleket-Ro- nald S. Stroud-Johan H. M. Strubbe, Amsterdam 1995.
• Sherwin-White, Susan- Kuhrt, Amélie, From Samarkhand to Sardis: a new approach to the Seleucid Empire, Berkeley 1993.
• Sørensen, Søren Lund, Between Kingdom and Koinon: Neapolis/Neoklaudiopolis and the Pontic Cities, Geographica Historica 33, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2016.
• Söğüt, Bilal, “Attouda (Hisar) Antik Kenti”, Cedrus, V (2017), s. 241-260.
• Sökmen, Emine, “Komana Pontika ve Zela: Pontos Bölgesi’ndeki Tapınak Devlet- leri”, Karadeniz Araştırmaları Sempozyum Bildirileri, Yerleşim Arkeolojisi Serisi (YAS) 1, 2006, s. 119-128.
• Sökmen, Emine, “Characteristics of the Temple States of Pontos”, Mithridates VI and Pontic Kingdom, ed. J. M. Hojte, Black Sea Studies 9, Aarhus University Press, Aarhus 2009, s. 277-288.
• Sökmen, Emine, Surveying the Pontic Landscape Through the Fortresses of the Mithradatids, Ortadoğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2016.
• The Fathers of the Church, St. Gregory Thaumaturgus: Life and Works, Vol. 98, trans. M. Slusser, Catholic University of America Press, Washington 1998.
• Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika: XII, XIII, XIV), çev. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2015.
• Temiz, Şehri-Peynirci, Şükrü, Erbaa (Tarih, Coğrafya, Ekonomi, Kültür), Erbaa 1996.
• Türkan, Ahmet, “Men, Mensis, Moon: Ay Tanrı Men, Özellikleri ve Kültü”, Ömer Çapar’a Armağan, ed. T. Yiğit-M. A. Kaya-A. Sina, Ankara 2012, s. 333-348.
• Wilson, David Raoul, The Historical Geography of Bithynia, Paphlagonia and Pontus in the Greek and Roman Periods, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Oxford University, Oxford 1960.