Population Movements in Turkestan Military Governorate According to the Russian Yearbooks (1867-1917)

Yıl 2024, Cilt: 88 Sayı: 311, 297 - 339, 02.04.2024

Ebubekir Güngör

https://doi.org/10.37879/belleten.2024.297

Öz

The Turkestan Military Governorate was created by Russians in 1867 after the invasion of Turkestan, and it continuously expanded until 1882. The classical borders of the governorate were determined in 1899, and it was ruled by the military governors appointed by the Russian czar. This study aims to analyze the population patterns under the administration of the military governorate based on geographical and temporal unity by relying on the official registers. In this study, the Russian yearbooks were used as the main source, but the literature created during the Soviet era and aftermath was also consulted. The social movements, the applied settlement policies, and the changes in the population structures such as urban-rural, male-female, sedentary- nomad, religion-ethnicity were analyzed according to regional and transformational patterns. Accordingly, Fergana and Samarkand provinces were densely populated and received immigrants. Yedisu and Siriderya provinces had the most non-Muslim population because of settlements. According to the data, rural, seminomadic and Muslim characteristics of the population weakened while urban, sedentary and non- Muslim characteristics were strengthening in the provinces.

Anahtar Kelimeler

Turkestan, the Turkestan Military Governorate, Central Asia, Population, Czarist Russia, Settlement, Settlement Policy

Rus Salnamelerine Göre Türkistan Askerî Valiliği’nde Nüfus Hareketleri (1867-1917)

Öz

Rusların Türkistan’ı işgali ile 1867 yılında kurulan Türkistan Askerî Valiliği, 1882 yılına kadar sürekli genişlemiştir. 1899 yılında klasik sınırları şekillenen valilik, çar tarafından atanan askerî valiler aracılığı ile yönetilmiştir. Askerî Valilik yönetiminde bulunan nüfusu, coğrafi ve zamansal bütünlük temelinde resmî veriler üzerinden analiz etmeyi amaçlayan bu çalışmada Rus salnameleri temel kaynak olarak kullanılmış; SSCB döneminde ve sonrasında üretilen literatürden faydalanılmıştır. Valilik bölgesinde 19. yüzyıldan 20. yüzyıla geçişte gözlemlenen toplumsal hareketlilik ve yürütülen iskân politikası ile nüfusun şehirli-kırsal, kadın-erkek, yerleşik-göçerlik ve dinî özelliklerine göre gösterdiği değişimin bölgelere dağılım oranları ve değişim seyirleri değerlendirilmiştir. Buna göre Fergana ve Semerkant eyaletleri nüfusun yoğun olduğu ve göç alan bölgeler olarak dikkati çekmektedir. Yedisu ve Siriderya Askerî Eyaletleri ise en fazla gayrimüslim nüfusun iskân edildiği alanlardır. Nüfusun kırsal, konargöçer ve Müslüman karakteri ise şehirli, yerleşik ve gayrimüslim nitelikleri lehine olmak üzere eyaletlere göre farklı oranlarda değişim göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkistan, Türkistan Askerî Valiliği, Orta Asya, Nüfus, Rus Çarlığı, İskân, İskân Politikası

Kaynakça

• Nizamnameler “O Grajdanskom Pereustroystve Sredneaziatskih Oblastey (11 Haziran 1899)”,
• Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy İmperii, C 19. SPb. 1902.
• “Ob Uçrejdenii Turkestanskogo General - Gubernatorstva v Sostav Dvuh Ob- lastey Semireçenskoy i Sır-Darinskoy”, Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy İmperii, C 42, 1867.
• Polojenie Ob Upravlenii Turkestanskago Kraya. C 2/No. 2, Gosudarstvennaya Tipogra- fiya, Sankt-Peterburg 1886.
• “Polojeniye o Voennom Ustroystve Kirgizskoy Stepi Orenburgskogo Vedomstva i Sırderinskoy Linii”. Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy İmperii, C XXXVI, 1861.
• “Vremennoe Polojenie ob Upravlenii Turkestanskoy Oblastyu”, Polnoe Sobranie Za- konov Rossiyskoy İmperii, C XL, 1865.
• Salname ve İstatistikler
• Almanach De Gotha Annuaire Généalogique Diplomatique Et Statistique 1890, Justus Pert- hes, Gotha 1890
• Almanach De Gotha Annuaire Généalogique Diplomatique Et Statistique 1897, Justus Pert- hes, Gotha 1897.
• Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God, Tipogr. Fergansk. Oblastn. Pravl. (TFOP), Nov.Margelan 1889.
• Obzor Ferganskoy Oblasti za 1892 God, TFOP, Nov. Margelan 1894. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1893 God, TFOP, Nov. Margelan 1895. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1895 God, TFOP, Nov. Margelan 1896.
• Obzor Ferganskoy Oblasti za 1897 God, TFOP, Nov. Margelan 1899. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1899 God, TFOP, Nov. Margelan 1901.
• Obzor Samarkandskoy Oblasti za 1898 God, Tipografiya İ. A. Beloborodova, Samar- kand 1900.
• Obzor Samarkandskoy Oblasti za 1899 God, Tipografiya Tovarişestva, Samarkand 1900.
• Obzor Samarkandskoy Oblasti za 1904 God, Tipografiya Trud, Samarkand 1905.
• Obzor Samarkandskoy Oblasti za 1907 God, Tipo Litografiya T-va B. Gazarov i K. Sliyanov, Samarkand 1909.
• Obzor Samarkandskoy Oblasti za 1910 God, Tipo Litografiya T-va B. Gazarov i K. Sliyanov, Samarkand 1912.
• Obzor Semireçenskoy Oblasti za 1882 God, t.y. Obzor Semireçenskoy Oblasti za 1885 God. t.y. Obzor Semireçenskoy Oblasti za 1889 God, t.y. Obzor Semireçenskoy Oblasti za 1892 God. t.y.
• Obzor Semireçenskoy Oblasti za 1895 God, Tipografiya Semireçenskago Oblastnogo Pravleniya (TSOP), Vernıy 1896.
• Obzor Semireçenskoy Oblasti za 1897 God, TSOP, Vernıy 1898. Obzor Semireçenskoy Oblasti za 1899 God, TSOP, Vernıy 1900. Obzor Semireçenskoy Oblasti za 1904 God, TSOP, Vernıy 1905. Obzor
• Semireçenskoy Oblasti za 1910 God, TSOP, Vernıy 1911. Obzor Semireçenskoy Oblasti za 1913 God, TSOP, Vernıy 1915.
• Obzor Sırdarinskoy Oblasti za 1889 god, Tipo-Litografiya O.İ. Portsevıh, Taşkent 1890.
• Obzor Sırdarinskoy Oblasti za 1892 God, Tipo-Litografiya S. İ. Petuhova, Taşkent 1894.
• Obzor Sırdarinskoy Oblasti za 1895 god, Tipo-Litografiya Ö. i G. Br. Kamenskie, Taş- kent 1897.
• Obzor Sırdarinskoy Oblasti za 1904 God, Tipo-Litografiya V.M. İlina, Taşkent 1906.
• Obzor Sırdarinskoy Oblasti za 1910 God, Elektro-Tip. Pri Kants.Turk.Gen.-Gub., Taş- kent 1912.
• Obzor Sırdarinskoy Oblasti za 1913 God, Taşkent 1916.
• Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1891 God, Tipografiya Ştaba Zakaspiyskoy Oblasti (TŞZO), Ashabad 1893.
• Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1892 God, TŞZO, Ashabad 1893. Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1898 God, TŞZO, Ashabad 1900. Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1903 God, TŞZO, Ashabad 1904.
• Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1910 God, Elektropeçatnya Z. D. Djavrov, Ashabad 1913.
• Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1912 1913 1914 g. g, Tipografiya İ. İ. Aleksandrov, Ashabad 1916.
• Pervaya Vseobşaya Perepis Naseleniya Rossiyskoy İmperii 1897 g. LXXXII. Zakaspiyskoy Oblast, Troynitskiy, N. A. (Red.), Tipografiya kn. V.P. Meşerskiy, 1904.
• Pervaya Vseobşaya Perepis Naseleniya Rossiyskoy İmperii 1897 g. LXXXIII. Samarkandskaya Oblast, Troynitskiy, N. A. (Red.), Puşkinskaya Skoropeçatnaya, St.-Peterburg 1905.
• Pervaya Vseobşaya Perepis Naseleniya Rossiyskoy İmperii 1897 g. LXXXIX. Ferganskaya Ob- last, Troynitskiy, N. A. (Red.), Tsentralnaya Tipo-Litografiya M.Ya. Minkov, SPB 1904.
• Pervaya Vseobşaya Perepis Naseleniya Rossiyskoy İmperii 1897 g. LXXXV. Semireçenskaya Oblast, Troynitskiy, N. A. (Red.), Narodnaya Polza, Spb 1905.
• Pervaya Vseobşaya Perepis Naseleniya Rossiyskoy İmperii 1897 g. LXXXVI. Sır-Darinskaya Oblast, Troynitskiy, N. A. (Red.), Narodnaya Polza, Spb 1905.
• Pervaya Vseobşaya Perepis Naseleniya Rossiyskoy İmperii 1897 g. Naselenie Gorodov Po Perepi- si 28-go Yanvarya 1897 Goda, Troynitskiy, N. A. (Red.), St.-Peterburg 1897.
• Pervaya Vseobşaya Perepis Naseleniya Rossiyskoy İmperii 1897 g. Naselenie po Uyezdam Po Perepisi 28-go Yanvarya 1897 Goda, Troynitskiy, N. A. (Red.), Peçatnya Yakovleva, St.-Peterburg 1897.
• Proekt Vsepoddanneyşago Otçeta Gen.-Adyutanta K.P. fon-Kaufmana I po Grajdanskomu Up- ravleniyu i Ustroystvu v Oblastyah Turkestanskago General-Gubernatorstva 7 Noyabrya 1867- 25 Marta 1881g., Tipografiya v İzdanii Glavnago Ştaba, St.-Peterburg 1885.
• Sbornik Svedenıy Po Rossii za 1884 i 1885 Godı, Tsentralnıy Statistiçeskiy Komitet Ministerstva Vnutrennıh Del, St.-Peterburg 1887.
• Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1904 God, Tipografiya Ferganskago Oblast- nago Pravleniya (TFOP), Novıy Margelan 1905.
• Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1906 God, TFOP, Skobelev 1908. Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1910 God, TFOP, Skobelev 1912. Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God, TFOP, Skobelev 1916.
• Statitistiçeskiy Ejegodnik Rossii 1916 g. Vıpusk 1-ıy, God Trinatsatıy, K.V.D. Tsentral- nıy Statistiçeskiy Komitet, Moskva 1918.
• Suvorin, A., Russkiy Kalendar na 1872 God, Tipografiya F.Suşinskago, St.Peterburg 1872. Suvorin, A., Ruskiy Kalendar na 1895 g., Tipografiya A.S. Suvorina, St.-Peterburg, 1895.
• Suvorin, A., Russkiy Kalendar na 1882 God, Tipografiya A.S. Suvorina, St.-Peter- burg 1882.
• Suvorin, A., Russkiy Kalendar na 1887 g., Tipografiya A.S. Suvorina, St.-Peterburg 1887.
• Suvorin, A., Russkiy Kalendar na 1897, Tipografiya A.S. Suvorina, St.-Peterburg, 1897.
• Suvorin, A., Russkiy Kalendar na 1903 g, Tipografiya A.S. Suvorina, St.-Peterburg 1903.
• Suvorin, A., Russkiy Kalendar na 1917, Novoe Vremya, Petrograd 1916.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Ahmetbeyoğlu, Ali, “Türkistan Hakkında Coğrafi Siyasi Tarihi ve İstatistiki Ma- lumat”, Manas Sosyal Bilimler Dergisi, S. 22, 2009 s. 1-22.
• Brejneva, S. N., “Narodı Turkestana v Sostave Rossiyskoy İmperii”, https://cyber- leninka.ru/article/n/narody-turkestana-v-sostave-rossiyskoy-imperii, 10.11.2022.
• Can, Reyhan R., “Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin Demografik Yapısında Ruslar”, ODÜ Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi C 12/S. 3, 2022, s. 2603-2626.
• Çelik, Muhammed Bilal, 1800-1865 Yılları Arasında Buhara Emirliği, Sakarya Üni- versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sakarya 2009.
• Dowling, T., Russian At War: From The Mongol Conguest To Afganistan Chechnya And Beyond, Kaliforniya 2015.
• Eşhenkulova, Kishimzhan, “Kaufman’ın Türkistan Siyaseti: Sömürgecilik ve İslam Kurumlarının İhmali”, TURAN-SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi, C7/S. 25, 2015, s. 49-66.
• Geyer, İ. İ., Ves Russkiy Turkestan, Tipografiya Turk. T-va Peçatn. Dela, Taşkent 1908.
• Gubaeva, S. S., Naselenie Ferganskoy Dolinı v Kontse XIX. Naçale XX v., Etnokulturnıe Protsessı, İzdatelstvo Fan Uzbeksskoy SSR, Taşkent 1991.
• Haynazarov, B. B., “İz İstorii Etniçeskoy Klassifikatsii Naseleniya v Turkestans- kom General-Gubernatorstve”, Utmişga Nazar, C 5/S. 12, 2022, s. 60-64.
• Jdanko, T. A., “Sovremennıe Etniçeskie Protsessı v SSSR”, Etniçeskie Obşsnosti i Etniçeskie Protsessı v Dorevolutsionnoy Rossii, Moskva 1977.
• Lavrov, M. V., Turkestan Geografiya i İstoriya Kraya. Moskva, T-va V.V. Dumnov, Pet- rograd 1916.
• Materialı k Harakteristike Narodnago Hozyaystva v Turkestane, Senat.Tip., Sankt-Peter- burg 1911.
• Matiyeva, Jeren, Çarlık Rusyası’nın Türkistan’da Göç Politikası, Ondokuz Mayıs Üni- versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun 2019.
• Middendorf, A. F., Oçerki Ferganskoy Dolinı, Tipografiya İmparatorskago, Sankt-Pe- terburg 1882.
• Nalivkin, V. - M. Nalivkina, Oçerk Bıta Jenşinı Osedlago Tuzemnago Naseleniya Ferganı, Tipografiya İmparatorskago Universiteta, Kazan 1886.
• Poçekayev, R. Y., ‟İz Saperov v Diplomatı: K.P. Fon Kaufman Na Kavkaze (Po Vospominaniyam Sovremennikov)”, Novoe Proşloye, S. 3, 2018, s. 50-67.
• Semenov, A. A., Materialnıe Pamyatniki Ariyskoy Kulturı v Sredney Azii, Taşkent 1925.
• Sobolev, L. N., Geografiçeskiya i Statistiçeskiya Svedeniya o Zerafşanskom Okruge s Prilo- jeniyem Spiska Naselennıh Mest Okruga, Tipografiya İmperatorskoy Akademi Nauk, Sankt-Peterburg 1874. Tsıryapkina, Yu. N., “Pereselençeskoe Soobşestvo v Sırdarinskoy Oblasti Turkes- tana po Doneseniyam Tsarskoy Administratsii Naçala XX v.” İzvestiya Altayskogo Gosudarstvennogo Universiteta, C 4/S. 88, 2015, s. 285-89.
• Tsiviling, R. M. (Red.), Turkestanskiy Kray, Elektro Peç. Pri Kants. Turk. General Gubernatora., Taşkent 1914.
• Yarovski, İ., Opıt Meditsinskoy Geografii i Statistiki Turkestana, Çast I, Tipografiya De- partmenta Udelov, St.-Peterburg 1889.
• Zapiski İmperatorskago Russkago Geografiçeskago Obşestva Po Otdeleniyu Statistiki, C 4, Sankt-Peterburg 1874.