An Anti-National Struggle Religius Officer: Mufti of Bursa Ömer Fevzi Celil Bozkurt

Yıl 2024, Cilt: 88 Sayı: 312, 573 - 603, 08.08.2024

Celil Bozkurt

https://doi.org/10.37879/belleten.2024.573

Öz

Mufti of Bursa Ömer Fevzi Efendi is a religious officer who played an important role in the transition from the Ottoman Empire to the Turkish Republic. Ömer Fevzi Efendi, who was born in Hacıoğlu Pazarcık town of Varna Sanjak of the Danube Province of Bulgaria, migrated to Bursa with his family after the Russian invasion of the Balkans after the 1877-1878 Ottoman-Russian War. Ömer Fevzi Efendi, who was a Bursa deputy from the Committee of Union and Progress during the Second Constitutional Monarchy Era, was known as a staunch supporter of Liberty and Entente Party (Hürriyet ve İtilaf Fırkası) in his later life. He was appointed to the Bursa Mufti Office during the Armistice Period and served in the Anatolian Committee of Advice established by the Damat Ferit Pasha Government. With this duty, Ömer Fevzi Efendi was respected in the Sultanate circles and became one of the favorite scholars of Sultan Vahdettin. He played an important role in stigmatizing and exiling many supporters of National Forces as Unionists in Bursa. Ömer Fevzi Efendi was exiled to Kütahya by the 56th Division Commander Colonel Bekir Sami Bey due to his activities against the National Forces in Bursa. The political activities of Omer Fevzi Efendi, who played an important roles against the National Struggle, have not yet been revealed in an academic sense. In this article, the activities of Ömer Fevzi Efendi in the process from the Second Constitutional Era to the National Struggle will be analyzed. While the Meşihat and Ottoman archives are mainly used in the research, other research works, memoirs and periodicals will also be referred.

Anahtar Kelimeler

Ömer Fevzi Efendi, Bursa, National Struggle, Commitee of Advice, 150 persona non gratas

Millî Mücadele Aleyhtarı Bir Din Görevlisi: Bursa Müftüsü Ömer Fevzi Efendi

Öz

Bursa Müftüsü Ömer Fevzi Efendi, Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne geçiş sürecinde önemli roller oynamış bir din görevlisidir. Bulgaristan’ın Tuna vilayetinin Varna sancağına bağlı Hacıoğlu Pazarcık kasabasında dünyaya gelen Ömer Fevzi Efendi, 1877- 1878 Osmanlı Rus Savaşı’ndan sonra Rusların Balkanları işgal etmesi üzerine ailesiyle birlikte Bursa’ya göç etmiştir. İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde İttihat ve Terakki listesinden Bursa mebusluğu yapan Ömer Fevzi Efendi, sonraki yaşamında koyu bir Hürriyet ve İtilaf taraftarı olarak tanınmıştır. Mütareke Dönemi’nde Bursa Müftülüğüne tayin edilmiş ve Damat Ferit Paşa Hükûmeti tarafından kurulan Anadolu Heyet-i Nasihasında görev almıştır. Ömer Fevzi Efendi, bu göreviyle saltanat çevrelerinde itibar görmüş ve Padişah Vahdettin’in gözde âlimleri arasına girmiştir. Bursa’da Kuvayımilliye taraftarı birçok şahsın İttihatçı olarak yaftalamasında ve bunların sürgün edilmesinde önemli rol oynamıştır. Ömer Fevzi Efendi, Bursa’da Kuvayımilliye aleyhtarı faaliyetleri nedeniyle 56. Tümen Komutanı Albay Bekir Sami Bey tarafından Kütahya’ya sürgün edilmiştir. Fakat Bursa’nın Yunan işgaline girmesinden sonra yeniden Bursa Müftülüğüne tayin edilmiştir. Yunan işgal sürecinde tam bir iş birlikçi olarak faaliyet yürüten Ömer Fevzi Efendi, Yunanların Batı Anadolu’da kurmak istediği özerklik çalışmalarında aktif rol almıştır. Millî Mücadele aleyhinde önemli roller üstlenen Ömer Fevzi Efendi’nin siyasal faaliyetleri henüz akademik anlamda ortaya konulmuş değildir. Bu makalede Ömer Fevzi Efendi’nin İkinci Meşrutiyet’ten Millî Mücadele’ye uzanan süreçteki faaliyetleri analiz edilecektir. Araştırmada Meşihat ve Osmanlı arşivleri ağırlıklı olarak kullanılırken; telif, hatırat ve süreli yayınlara da müracaat edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Ömer Fevzi Efendi, Bursa, Millî Mücadele, Heyet-i Nasiha, Yüzellilikler

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO) 3680/275935, 4718/353840.
• Dahiliye Emniyet-i Umumiye Asayiş Kalemi Evrakı (DH.EUM.AYŞ) 14/81, 36/30.
• Dahiliye Nezareti Dahiliye Kalem-i Mahsus Evrakı (DH.KMS) 51/3, 59/16. Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı (DH.İ.UM) 20/14.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT) 1303/50. Dahiliye Nezareti Şifre Evrakı (DH.ŞFR) 101/19.
• İrade Evkaf (İ.EV) 50/32.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV) 215/52, 252/36.
• Meşihat Arşivi (MŞH), SAİD 244-16-1; 244-16-2; 244-16-3; 244-16-5; 244-16-6; 244-16-11; 244-16-12; 244- 16-13; 244-16-14; 244-16-15-1; 244-16-15-2; 244-16-15-3; 244-16-16; 244-16-17.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi Devre 4, C 1, 22. İnikad, 11 Mart 1920. TBMM Gizli Celse Zabıtları Devre 2, C 4, 16 Nisan 1340 (1924).
• Süreli Yayınlar
• Açıksöz - Alemdar
• Hüdavendigar
• Sabah - Son Telgraf
• Tercüman-ı Hakikat - Yoldaş
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Abidin, Hayrettin, Tarihte Ankara İstiklal Harbi ve Bursa Hatıratı, Semih Lütfi Matbaası, 1934.
• Adıyede, Ayşe Nükhet, Yunanistan Sınırları İçinde Müslüman Cemaat Örgütlenmeleri: Cemaat-ı İslamiyeler 1913 – 1998, Stratejik Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi, Ankara 2001.
• Akkılıç, Yılmaz, Kurtuluş Savaşı’nda Bursa İşgalden Kurtuluşa, Nilüfer Akkılıç Kütüphanesi Yayınları, C 2, Bursa 2008.
• Akkuş, Turgay, Meşrutiyet’ten Cumhuriyete Bursa Kent Tarihinde Gayrimüslimler, Libra Yayıncılık, İstanbul 2011.
• Albayrak, Sadık, Son Devir Osmanlı Uleması C 4, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul 1996.
• Bakar, Bülent, “Milli Mücadele’de Yunanistan’ın Son Teşebbüsü Batı Anadolu’da Muhtariyet İlanı”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 22, İstanbul 2010, s.127-166.
• Bayar, Celal, Ben de Yazdım Milli Mücadele’ye Gidiş, C 6, Sabah Kitapları, İstanbul 1997.
• Bingöl, Sedat, Yüzellilikler Meselesi, Dorlion Yayınları, Ankara 2020.
• Bir Devlet Adamının Mehmet Tevfik Beyin (Biren) II.Abdülhamid, Meşrutiyet ve Mütareke Devri Hatıraları, haz. F. Rezan Hürmen, Arma Yayınları, İstanbul 1993.
• Bozkurt, Celil, “Milli Mücadele’de Bursa Uleması: Yunan İşgalinde Bursa’da Saltanata Bağlılık Mitingi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 37/S. 103, 2021, s. 77-104.
• Cebesoy, Ali Fuat, Milli Mücadele Hatıraları, Temel Yayınları, İstanbul 2019. Çelebi, Mevlüt, Heyet-i Nasiha, Akademi Kitabevi, İstanbul 1992.
• Eğilmez, Mümtaz Şükrü, Milli Mücadele’de Bursa, Tercüman Tarih Yayınları, İstanbul 1981.
• Emiroğlu, Kudret, Anadolu’da Devrim Günleri, İmge Yayınevi, İstanbul 1999. Erdeha, Kamil, Milli Mücadele’de Vilayetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, İstanbul 1975.
• Erdem, Nilüfer, Yunan Tarihçiliğinin Gözüyle Anadolu Harekâtı, Derlem Yayınları, İstanbul 2010.
• Goloğlu, Mahmut, Üçüncü Meşrutiyet Birinci Büyük Millet Meclisi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010.
• Halıcı, Şaduman, Yüzellilikler, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 1998.
• Halıcı, Şaduman, Mütareke Döneminin İşbirlikçileri Yüzellilik Gazeteciler, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul 2021.
• Kansu, Aykut, 1908 Devrimi, İletişim Yayınları, 6. baskı, İstanbul 2011.
• Kansu, Mazhar Müfit, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, C I, Türk Tarih Kurumu, 5. baskı, Ankara 2009.
• Kaplanoğlu, Raif, Meşrutiyet’ten Cumhuriyete Bursa, Avrasya Etnografya Yayınları, İstanbul 2005.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri, “Şeyhülharem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 39, İstanbul 2010, s. 90-91.
• Miralay Bekir Sami Günsav’ın Kurtuluş Savaşı Anıları, haz. Muhittin Ünal, Cem Yayınevi, İstanbul 1994.
• Nazif, Süleyman, İmana Tasallut Şapka Meselesi, Matbaa-i Tekfur, İstanbul 1342. Polat, Hasan Ali - Akandere, Osman, “Gümülcineli İsmail Bey’in Bursa Valiliği”, Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi, C 19/S. 39, 2019, s. 509-532.
• Sarıkoyuncu Ali, Milli Mücadele’de Din Adamları C II, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4. baskı, Ankara 2007.
• Sarıkoyuncu, Ali, Milli Mücadele’de Din Adamları, C I, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları 5. baskı, Ankara 2007.
• Selek, Sabahattin, Anadolu İhtilali, C 1, Kastaş Yayınları, İstanbul 1987.
• Sofuoğlu, Adnan, Kuva-yı Milliye Döneminde Kuzeybatı Anadolu 1919-1921, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1994.
• Sonyel, Salahi R, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1991.
• Soysal, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları (1920-1945) C I, Türk Tarih Kurumu, 3. baskı, Ankara 2000.
• Tepeyran, Ebubekir Hazım, Belgelerle Kurtuluş Savaşı Anıları, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1982.
• Tepeyran, Ebubekir Hazım, Zalimane Bir İdam Hükmü, Pera Turizm ve Ticaret A.Ş, İstanbul 1997.
• Türk Parlamento Tarihi I ve II. Meşrutiyet, C II, haz. İhsan Güneş, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları, Ankara 1997-1998.
• Türkeş, Ünal, Kurtuluş Savaşı’nda Muğla, Yelken Matbaası, İstanbul 1973. Umar, Bilge, İzmir’de Yunanlıların Son Günleri, Bilgi Yayınevi, İstanbul 1974.
• Vahdettin, Nevzat, Yıldız’dan Sanremo’ya, Arma Yayınları, İstanbul 1999.
• Yüceer, Saime, Bursa’nın İşgal ve Kurtuluş Süreci, Uludağ Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, Bursa 2001.