Problems Related to the 1921 Turkish-Afghan Treaty

Yıl 2024, Cilt: 88 Sayı: 312, 605 - 638, 08.08.2024

Aydın Çakmak

https://doi.org/10.37879/belleten.2024.605

Öz

The main purpose of this study is to find an answer to the question “why a signed treaty is ratified late”. Undoubtedly, the signing of a treaty by authorised signatories is not sufficient for it to enter into force. Treaties must also be accepted and ratified by parliaments, governments or heads of state. In history, there are examples of treaties that did not enter into force, were not ratified or were amended despite being signed by the authorised signatories. An example of the last of these is the treaty signed in Moscow between the Ankara government and the Afghan administration during the National Struggle. Although the 1921 Turkish-Afghan Treaty was signed by the plenipotentiaries of both parties and ratified by the Turkish Grand National Assembly, it was not ratified by the other signatory, the Afghan government, for a long time. Fahreddin Pasha, who was appointed as the Kabul Envoy during the process, had to hold long negotiations with both the Amir of Afghanistan Amanullah Khan and Afghan statesmen in order for the treaty to be ratified and officially entered into force. The treaty, which already had some differences in its translation, could be ratified as a result of the negotiations and in more than one and a half years. However, the problems related to the issue did not end after that. In this study, issues such as the content of the treaty, the articles of disagreement and the execution of the process, which have not attracted much attention before, are discussed comprehensively with the document analysis technique. The main material of the study is from on the Turkish Diplomatic Archive, but other archives, memoirs, and research works have also been utilised.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Afghanistan, treaty, Amanullah Khan, Fahreddin Pasha, Kabul Embassy

1921 Tarihli Türk-Afgan Antlaşması İle İlgili Yaşanan Sorunlar

Öz

Bu çalışmanın temel amacı imzalanan bir antlaşma neden geç onaylanır sorusuna cevap bulabilmektir. Hiç kuşkusuz bir antlaşmanın yetkili murahhaslar tarafından imzalanması yürürlüğe girmesi için yeterli değildir. Antlaşmaların meclis, hükûmet veya devlet başkanları tarafından da kabul ve onaylanması gerekir. Tarihte murahhaslar tarafından imzalandığı hâlde yürürlüğe girmeyen, onaylanmayan veya değiştirilen antlaşmalara dair örnekler vardır. Bunlardan sonuncusu için verilebilecek bir örnek de Millî Mücadele Dönemi’nde Ankara Hükûmeti ile Afgan yönetimi arasında Moskova’da imzalanmış olan antlaşmadır. 1921 tarihli Türk-Afgan Antlaşması iki tarafın tam yetkili murahhasları tarafından imzalanmış ve Türkiye Büyük Millet Meclisince onaylanmış olmasına rağmen, diğer imzacı taraf olan Afgan yönetimince uzun süre tasdik edilmemiştir. Süreç içerisinde Kâbil Sefiri olarak tayin olunan Fahreddin Paşa, antlaşmanın onaylanması ve resmî olarak yürürlüğe girmesi için hem Afganistan Emîri Amanullah Han hem de Afgan devlet adamları ile uzun görüşmeler yapmak durumunda kalmıştır. Zaten tercümesinde birtakım farklılıklar barındıran antlaşma, yapılan müzakereler neticesinde ve bir buçuk yıldan fazla sürede onaylanabilmiştir. Ama bundan sonra da konuyla ilgili yaşanan sorunlar bitmemiştir. İşte bu çalışmada antlaşmanın içeriği, anlaşmazlık maddeleri ve sürecin yürütülmesi gibi daha önce pek dikkat çekmeyen meseleler doküman analizi tekniğiyle ve kapsamlı şekilde ele alınmıştır. Çalışmanın ana malzemesini Türk Diplomatik Arşivi oluşturmakla beraber diğer arşivler, hatırat ve telif eserlerden de yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Afganistan, antlaşma, Amanullah Han, Fahreddin Paşa, Kâbil Sefareti

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTE Arşivi)
• K324G26B26001; K324G26B26-1001; K324G28B28001; K324G28B28-1001; K324G28B28-2001;K324G28B28-3001;K324G28B28-4001; K324G28B28-5001.
• Cumhurbaşkanlığı Arşivi (CA)
• 01012289-14.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA)
• 500/8166-52233-17; 500/8166-52239-1; 500/8166-52239-5; 500/8166-52239-7;
• 500/8166-52239-8; 500/8166-52239-10; 500/8166-52239-11; 500/8166-52239-12;
• 500/8166-52239-13; 500/8166-52239-14; 500/8166-52239-15; 500/8166-52240-
• 34; 500/8166-52245-2; 500/8166-52246-2; 500/8166-52249-1; 500/8166-52249-
• 2; 500/8166-52249-7; 500/8166-52250-1; 500/8166-52254-2; 500/8166-52261-2;
• 500/8166-52261-22; 500/8166-52261-23; 500/8166-52261-24; 500/8166-52744-
• 1; 500/8166-52744-3; 500/8166-52744-4; 500/8166-52744-5; 500/8166-52744-6;
• 500/8166-52744-7; 500/8166-52744-8; 500/8166-52745-2; 500/8166-52745-6;
• 500/8166-52745-8; 500/8166-52747-1; 500/8166-52747-2; 500/8166-52750-1;
• 500/8177-56349-9; 500/8177-56349-10; 500/8194-52191-4; 500/8194-52191-5;
• 500/8194-52191-6; 500/8194-52191-7; 500/8194-52191-10; 500/8194-52191-11;
• 500/8194-52191-13; 500/8194-52191-14; 500/8194-52191-15; 500/8194-52191-
• 16; 500/8194-52191-18; 500/8194-52191-19; 500/8225-53544-6; 500/8225-53545-
• 1; 500/8241-54282-1; 500/8243-54463-4; 500/8243-54463-5; 500/8281-55342-1;
• 525/38688-156689-1; 571/34854-137564-24; 571/34614-136306-33.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA) 30-10-0-0/257-731-2; 30-18-1-1/7-14-7; 30-18-1-1/16-75-2.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı (HR.İM.) 48/90; 89/21.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Akbaba, Tolga, Türkiye Cumhuriyeti’nin Afganistan’a Eğitim Alanındaki Katkıları (1932- 1938), Hiperlink Yayınları, İstanbul 2018.
• Artuç, Nevzat, Cemal Paşa- Askeri ve Siyasi Hayatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2019.
• Aybek, Zafer Hasan, “Cemal Paşa; Afganistan’ın Teşkilâtlanma ve Hindistan Me- seleleri”, Resimli Tarih Mecmuası, S. 7, 1950, s. 260-263.
• Bal, Halil, “Afganistan-Türkiye İlişkilerinin Başlıca Yönleri”, Afganistan Üzerine Araştırmalar, Yay. haz. Ali Ahmetbeyoğlu, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, İstanbul 2002, s. 243-276.
• Barfield, Thomas, Afganistan- Politik ve Kültürel Bir Tarih, çev. Burhan Yüksekkaş, Vakıfbank Kültür Yayınları, İstanbul 2021.
• Bayur, Y. Hikmet, Hindistan Tarihi, C III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1950.
• Beyoğlu, Süleyman, Medine Müdafaası ve Fahreddin Paşa, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2018.
• Bilge, A. Suat, Güç Komşuluk- Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri 1920-1964, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1992.
• Cöhce, Salim, “Atatürk Döneminde Türk-Afgan Münasebetleri”, Afganistan Üzeri- ne Araştırmalar, yay. haz. Ali Ahmetbeyoğlu, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, İstan- bul 2002, s. 103-148.
• Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları, Yay. haz. Arı İnan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• Geçmişten Günümüze Türk-Afgan İlişkileri, haz. Alev Keskin-Nilüfer Altın, Genelkur- may Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 2009.
• Gregorian, Vartan, The Emergence of Modern Afghanistan- Politics of Reform and Moder- nization, 1880-1946, Stanford University Press, Stanford 1969.
• Gürün, Kâmuran, Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953), Türk Tarih Kurumu Yayınla- rı, Ankara 1991.
• Kayalan, Ferruh, Kâbil Elçisi Ömer Fahreddin Paşa- Yeni Arşiv Belgelerine Göre Elçilik Faaliyetleri 1921-1926, Kriter Yayınevi, İstanbul 2023.
• Kayalan, Ferruh, “Tarihi Bir Belge Işığında Türkiye-Afganistan İlişkileri: Binba- şı Hüseyin Bey’in Raporuna Göre Kâbil Elçisi Fahreddin Paşa’nın Faaliyetleri (1922-1923)”, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Yıl 7/Özel Sayı: Dr. Mahmut Kırkpınar’a Armağan, 2022, s. 1688-1730.
• Köçer, Mehmet, Emanullah Dönemi Afganistan (1919-1929), Manas Yayıncılık, Elazığ 2009.
• Muahede fî Mabeyn-i Devleteyn-i Aliyyeteyn Afganistan ve Türkiye, https://katalog.ibb. gov.tr/yordam/?dil=0&p=1&q=SEL_Osm_01429&alan=tum_txt, son erişim ta- rihi: 09.05.2024.
• Nebizade Ahmed Hamdi, “Türkiye-Afganistan İttifakı”, Anadolu’da Yenigün, S. 210-590, 22 Nisan 1337/1921, s. 2.
• Özlü, Hüsnü, “‘Türk-Afgan Dostluk ve İşbirliği Anlaşması’ Kapsamında Atatürk Dönemi Türkiye-Afganistan İlişkilerine Bakış”, Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, Y III/S. 8, Eylül 2012, s. 31-46.
• Saray, Mehmet, Afganistan ve Türkler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2022.
• Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşımız’da Türk-Afgan İlişkileri, Kaynak Yayınları, İstanbul 2002.
• Şahin, Mustafa, Atatürk Dönemi ve Sonrası Türk-Afgan İlişkileri- Afganistan Penceresinden Genel Bakış, Tasam Yayınları, İstanbul 2015.
• Şimşir, Bilâl N., Atatürk ve Afganistan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2019. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, İçtima: 53, C XI, TBMM Matbaası, Ankara 1958. Türkiye-Afganistan İttifak Muahedenamesi, İkdam Matbaası, İstanbul 1339.
• Türkiye-Afganistan Muahedenamesi, http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?81, son erişim tarihi: 25.12.2023.
• Yazıcı, Orhan, “Dış Politikada 1 Mart 1921 Tarihli Türkiye-Afganistan Antlaş- ması’nın Önemi”, Tanzimat’tan Günümüze Olaylar ve Kişiler Ekseninde Türk Hariciyesi, ed. İrşad Sami Yuca- Hidayet Kara, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2019, s. 279-291.
• Yüceer, Saime, Milli Mücadele Yıllarında Ankara-Moskova İlişkileri, Ekin Kitabevi, Bursa 1997.