Selçuklu Hanedanından Bir Bani: Fatma Hatun ve Külliyesi

Yıl 2024, Cilt: 88 Sayı: 313, 731 - 769, 06.12.2024

Zehra Odabaşı

Öz

Fatma Hatun, Türkiye Selçuklu sultanlarından II. İzzeddin Keykâvus’un kızıdır. Selçuklu sultanlarından olan II. İzzeddin Keykâvus, Moğol tahakkümü devrinde Türkmenlerle birlikte hem kardeşine hem de Moğollara karşı Selçuklu ülkesinin, hanedan ailesinin ve Anadolu halkının bağımsızlığını korumak için türlü yollar aramış ancak başarılı olamayınca ülkesini terk ederek ailesiyle birlikte önce Bizans’a sonra da Altın Orda Hanlığına sığınmak zorunda kalmıştır. Muhtemelen babasıyla birlikte Konya’dan Kırım’a giden ya da Kırım’da dünyaya gelen Fatma Hatun’un hayatı birçok bilinmeyenle doludur. Buna rağmen onun Türkiye Selçuklu ülkesine döndüğü ve burada hem annesi ve kendisi hem de sütannesi için bir vakıf inşa ettirdiği ortadadır. Selçuklu ülkesinde saltanat kadınlarının kurdukları vakıfların türlerini, konumlarını, malzemesini, bu eserlerin kitâbe ve süslemelerini belirlemeleri, onların kendilerini nerede ve nasıl hangi araçlarla temsil etmek istediklerini açıkça göstermektedir. Bunun yanında, kadın vakıf kurucuların eserlerini yalnızca toplumun sosyal bir ihtiyacının karşılanması, mimari ve sanatsal bir değer ya da itibar meşruiyeti olarak değerlendirmek doğru değildir. Bu vakıflar, kadınlara Selçuklu döneminde atfedilmiş olan toplumsal değerlerin sonraki kuşaklara aktarılması bakımından da çok önemlidir. Dolayısıyla bu vakıf külliye, Fatma Hatun’un vakfettiği gelirlerle 20. yüzyılın başlarına kadar ekonomik işleyişini devam ettirmenin ve bir medeniyetin kültürel devamlılığını sağlamanın yanında Selçuklu hanedan ailesi ile ilgili birçok bilginin ortaya çıkmasına da imkân vermiştir.

Anahtar Kelimeler

Selçuklu, Fatma Hatun, Vakıf, II. İzzeddin Keykâvus, Osmanlı

A Patron from the Seljuk: Fatma Khatun and her Social Complex

Öz

Fatma Khatun is the daughter of ‘Izz al-Dîn Kay Kâwus II, one of the last Seljuk sultans of Türkiye. During the Mongol domination, his father, and Turkmens, searched for various ways to protect the independence of the Seljuk state, the dynasty, and the people against his brother and the Mongols, but when he failed, he had to take refuge with his family first in Byzantium and then in the Golden Horde Khanate. The life of Fatma Hatun, who probably went to Crimea from Konya with her father or was born in Crimea, is full of many unknowns. Nevertheless, it is obvious that she returned to the Seljuk country and had a waqf built there for herself, her mother, and her wet nurse. The fact that the dynastic women in the Seljukid state determined the types, locations, materials, inscriptions, and decorations of the waqfs they established, clearly shows where and how they wanted to represent themselves. It is incorrect to evaluate the works of women waqf founders only as meeting a social need of the society, as an architectural and artistic value or as legitimacy of reputation. These waqfs are very important for transferring the social values of women during the Seljuk period to the next generations. Therefore, this waqf complex not only continued its economic functioning until the beginning of the 20th century with the income donated by Fatma Khatun and ensured the cultural continuity of a civilization, but also enabled the emergence of a lot of information about the Seljukid dynasty.

Anahtar Kelimeler

Seljuk, Fatma Khatun, Waqf, ‘Izz al-Dîn Kay Kâwus II, Ottoman

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Tapu Tahrir Defteri (TT.d.): 564, vr. 15b; 565, vr. 24b.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Defterleri (VGMA.) 149/280-4008/4013;149/284-4045; 149/284-4045; 408, s. 58.
• 2178, s. 45; 2178/51-41; 2178, s. 230, 436.
• 2179, s. 39, 40 ; 2179, s. 109; 2179/84, 2179., 39/84; 2179/84, s. 39.
• 2180, s. 63; 2180, s. 63; 2180, s. 414; 2180/509, s. 102.
• 2181, s. 64; 2181, s. 106.
• Hurûfat (VAD.): 551, s. 105; 552, s. 5; 552, s. 5; 553, s. 4; 554, s. 8; 554, s. 11; 554, s. 20; 555, s. 16, 24; 556, s. 9, 10; 557, s. 1, 2; 582/307/211; 582/512/384; 596/151/134; 596, s. 151/152; 604/67/90; 1091, s. 131;1106, s. 6; 1107, s. 23, 30, 35, 42, 49, 83; 1108, s. 22, 23, 25; 1112, s. 48, 60, 67, 69; 1115, s. 13; 1119, s. 234; 1125, s. 40; 1128, s. 140; 1140, s. 491, 498, 500.
• Konya Şer’iyye Sicilleri (KŞS.) KŞS., I, s. 227/8; I, 227/10; II, 145-2; II, 57/2; VIII, 97/1; XI, s. 5/4; XII, 42-2; XIV, s. 167/1; 175/1; XV, s. 132/1; XXIV, s. 102/1; XXV, s. 102/1; XXVI, s. 254/3; XXX, s. 135/5; XXXII, 98/2; XLVII, s. 53/1; LI, s. 263/1; LI, s. 279/1; LVI/172-1; LXII, s. 159/1; LXII, s. 159/3; XCVI, s. 69/1; CIV, s. 50/3; CVII, s. 27/3; CVIII, s. 56/4; CX, s. 64/5; CX, s. 144/1.
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyûd-ı Kadîme Arşivi, Derfter-i Livâ-i Konya (TKGM.)
• Tapu Tahrir Defterleri (TT.d.), 584. Kuyûd-ı Kadîme Arşivi (KKA.) Tapu Tahrir Defterleri (KKA. TTd): No. 12, vr. 150 a.
• Kaynak, Araştırma ve İnceleme Eserler
• Abû’l-Farac, Gregory, Abû’l-Farac Tarihi, C II, çev. Ö. Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Akkuş, Mustafa - Bağcı, Büşra, “Hülâgû Han Döneminde Anadolu’da Görev Yapan Moğol Komutanları”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi (USAD), S. 9, Güz 2018, s. 150-171.
• Aksarayî, Kerîmüddin Mahmud-i, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
• Anonim Selçuknâme, çev. Halil İ. İbrahim Gök-F. Çoşkuner, Ankara 2014.
• Bal, Mehmet Suat, “Türkiye Selçukluları, Mısır Memlükleri ve Altın Orda Devleti’nin İlhanlılara Karşı Kurduğu İttifak”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD), S. 17, Bahar 2005, s. 295-310.
• Çetin, Abdurrahman, “Kur’an Öğretim Tarihi ve Öğretim Kurumları”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C I/S. 1, 1986, s. 95-101.
• Durukan, Aynur, “Anadolu Selçuklularında Vakıf Eserleri Yaptırmış Kadınlar”, Vakıf Kuran Kadınlar-Bildiriler, 2019, s. 21-35.
• el-Ebherî, Esirüddin Mufaddal b. Ömer es-Semerkandî, Keşfü’l-hakâ’ik fî tahrîri’d- dekâ’ik, Süleymaniye Ktp., Carullah, nr. 1436, vr. 134a.
• Ebü’l-Fidâ, el-Muhtasar fî Târîhi’l-Beşer, Târîhu Ebi’l-Fidâ, C II, nşr. Mahmud Deyyûb, Beyrut 1417/1997.
• Ebü’l-Hayr-ı Rûmî, Saltuk-Nâme, C I, haz. Şükrü Haluk Akalın, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1988.
• Eflâkî, Ahmed, Ariflerin Menkıbeleri, çev. Tahsin Yazıcı, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2006.
• Erdem, İlhan, “Türkiye Selçuklu-İlhanlı İktisadi, Ticari İlişkileri ve Sonuçları”, Tarih Araştırmaları Dergisi (TAD), C XXII/S. 33, 2003, s. 49-67.
• Erdoğru, M. Akif, “Murad Çelebi Defteri: 1483 Yılında Karaman Vilâyetinde Vakıflar-I”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C XVIII/S. 1, Temmuz 2003, s. 119-160.
• Esterabâdî, Aziz b. Erdeşir-i, Bezm u Rezm, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• Hammer, Joseph Von, Osmanlı Tarihi, C I, çev. Mehmet Ata, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1997.
• Heyd, Wilhelm, Yakındoğu Ticaret Tarihi, çev. Enver Ziya Karal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1975.
• Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, C II, İstanbul 1332.
• İbn Abdü’z-zâhir, A Critical Edition of an Unknown Source Fort He Life al-Malik al-Zâhir Baibars, with Introduction, Translation and Notes, C II, Haz. Abdul Aziz al-Khowayter, London University PhD Thesis, London 1960.
• İbn Bîbî, el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’feri er- Rugadî, el-Evamirü’l-Ala’iye fi’l- Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name), C I, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
• İbn Bîbî, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, çev. M. Nuri Gençosman, Notlar İlave Eden: Feridun N. Uzluk, Uzluk Basımevi, Ankara 1941.
• İbn Şeddâd, Baypars Tarihi, Al-Melik-Al-Zahir (Baypars) Hakkındaki Tarihin İkinci Cildi, çev. M. Şerefüddin Yaltkaya, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, C X, çev. Abdülkerim Özaydın ve diğerleri, İstanbul 1987.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C 1, ed. H. İnalcık-D. Quataert, çev. H. Berktay, Eren Yay., İstanbul 2000.
• İpşirli, Mehmet, “Câbî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 6, İstanbul 1992, s. 529-530.
• Kahraman, Seyit Ali, Karaman Vilâyeti Vakıfları, Kayseri 2009.
• Kallek, Cengiz, “Okka”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 33, İstanbul 2007, s. 338-339.
• Kesik, Muharrem, Cenabi Mustafa Efendi’nin el-’Aylemü’z-Zahir fi Ahvali’l-Evail ve’l- Evahir Adlı Eserinin Anadolu Selçukluları ile İlgili Kısmının Tenkidli Metin Neşri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1994.
• Konyalı, İbrahim Hakkı, Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Enes Kitap Sarayı, Konya 1997.
• Korobeinikov, Dimitri, Byzantium and the Turks in the Thirteenth Century, Oxford University Press, Oxford 2014.
• Küçükdağ, Yusuf, “Konya’da Alâeddin Darü’ş-şifa’sı, Tıp Medresesi ve Mescidinin Yeri, Yapısı”, Osmanlı Araştırmaları, C IX/S. 9, 1989, s. 346-359.
• Makrîzî, Ahmed b. Ali, Kitâb es-Sülûk fî Ma’rifet Düvel el-Mülûk, C II, Yay. M. Mustafa Zaide, Kahire 1941.
• Mansurî, Baybars, Zubdat al-Fikra fî Tarîkh al-Hijra, Nşr. D. S. Richards, Beyrut 1998.
• Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, Selçuklular Tarihi, Horasan-Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları, C II, Yay. Ali Öngül, Akademi Kitabevi, İzmir 2001.
• Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel, Selçuklular Tarihi, Anadolu Selçukluları ve Beylikler, C II, haz. Ali Öngül, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul 2016.
• Niğdeli Kadı Ahmed, el-Veledü’ş-Şefîk ve’l-Hâfidu’l-Halîk, C I, çev. Ali Ertuğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
• Odabaşı, Zehra, Selçuklu Emiri Celâleddin Karatay ve Vakıf Eserleri, Karatay Belediyesi Yayınları, Konya 2019.
• Odabaşı, Zehra, Selçuklunun Son Veziri Sâhib Ata Fahreddin Ali ve Vakıfları, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2019.
• Oral, M. Zeki, “Sultan Hatun Senedi”, Belleten, C XIX/S. 75, Temmuz 1955, s. 385-394.
• Önder, Mehmet, Mevlâna Şehri Konya, Güven Matbaası, Ankara 1971.
• Özaydın, Abdülkerim, “Anadolu Selçukluları”, Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, C VIII, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1994, s. 86-241.
• Özaydın, Abdülkerim, “Kadı Burhaneddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 24, İstanbul 2001, s. 74-75.
• Pachymèrès, Georges, Bizanslı Gözüyle Türkler, çev. İlcan Bihter Barlas, İlgi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2009.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C 2, MEB Yay., İstanbul 1993.
• Shukurov, Rustam, “Sultan ‘Izz al-Dīn Kaykāwus II in Byzantium”, Der Doppeladler Byzanz und die Seldschuken in Anatolien vom späten 11. bis zum 13. Jahrhundert, Mainz 2014, s. 39-52.
• Shukurov, Rustam, The Byzantine Turks 1204-1461, Brill, Leiden 2016.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zemân fî Târîhi’l-Ayân, Yay. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992.
• Solmaz, Sefer, “Alâeddin Siyavuş”, Konya Ansiklopedisi, C I, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Konya 2010, s. 166-167.
• Solmaz, Sefer, “Cimri Olayı”, Konya Ansiklopedisi, C II, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Konya 2011, s. 266-268.
• Sultan Veled, Sultan Veled Divanı, çev. Veyis Değirmençay, Demavend Yayınları, İstanbul 2016.
• Sümer, Faruk, “Keykâvus II”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 25, Ankara 2022, s. 354-356.
• Tiesenhausen, W. De, Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, çev. İsmail Hakkı İzmirli, Maarif Matbaası, İstanbul 1941.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1998.
• Turan, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
• Uzluk, Feridun Nafiz, Fatih Devrinde Karaman Eyâleti Vakıfları Fihristi, Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı, Ankara 1958.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
• Yasa, Azize, Anadolu Selçukluları Döneminde Türk İslâm Şehri Olarak Konya, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1996.
• Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk (Selçuklu Tarihi), haz. Abdullah Bakır, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2009.
• Yunînî, Musa b. Muhammed, Dhail Miratu’z-Zamân, C I-II, The Dairatu’l-Ma’arif- il-Osmania, Haydarabad 1954-1960.
• Zambaur, E. de, Manuel de Genealogie et de Chronologie pour l’histoira del’Islam, Hanovre 1927.