Osmanlı Devleti’nin Saros Körfezi’nde Bir Asırlık Tahkimat Çabası (1730-1832)

Yıl 2024, Cilt: 88 Sayı: 313, 811 - 844, 06.12.2024

Diren Çakılcı

Öz

17. yüzyılda Saros Körfezi’nde bazı kadim askerî yapılar ayakta olmasına rağmen Osmanlı Devleti tarafından kullanılmamaktaydı. 18. yüzyılda ise körfezdeki kaçakçılık ve asayiş sorunlarını önlemek için askerî birimlere ihtiyaç duyulmuş, bölgede yeni askerî yapıların inşası planlanmıştır. Bu çerçevede körfezde bulunan adada Yeni Megariz Kalesi (Kale-i Cedîd) inşa edilmiştir. Yüzyılın ikinci yarısında Rus donanmasının saldırıları ve yüzyıl sonunda Napolyon’un Mısır’a sefer düzenlemesiyle Akdeniz’de güvenlik sorunu yaşanması, Saros Körfezi’nde de birtakım yeni askerî önlemleri gerekli kılmıştır. Bu çerçevede III. Selim döneminin tahkimat politikasına uygun olarak 1799 itibariyle, adada bazı yeni tabyalar ve körfez sahilinde İbrice Limanı, Karaçalıaltı, Bakla Burnu, Kabatepe tabyaları inşa edilmiştir. 19. yüzyıl başlarında gelişen Osmanlı-Rus savaşları ve bilhassa 1821 Rum İsyanı sırasında Saros Körfezi istihkâmları tamir edilmiş, mühimmat bakımından desteklenmiş, personel ihtiyacı karşılanarak teyakkuz hâli canlı tutulmaya çalışılmıştır. Buna rağmen birtakım askerî disiplinsizlik neticesinde istenilen verim alınamamıştır. 1830’a gelindiğinde, Osmanlı Devleti körfezdeki askerî yapıların malî, askerî ve idari sorunlarından dolayı gücünü Çanakkale Boğazı’na yoğunlaştırmayı tercih etmiştir. Saros Körfezi, 19. yüzyılın ikinci yarısında artık askerî öneminden ziyade sosyo-ekonomik özellikleriyle ön plana çıkacaktır.
Bu araştırmada, günümüze ulaşmayan Saros Körfezi istihkâmlarının yer, isim ve tarihlerini tespit ederek literatüre kazandırmak, 18. yüzyıl Osmanlı tahkimat reformları yazımına katkı sunmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Saros Körfezi, Manastır/Tavşan Adası, Megariz Kalesi, İbrice Limanı, Osmanlı Askeri Yapıları

A Century Long of Fortification Efforts in the Saros Gulf of the Ottoman State (1730-1832)

Öz

In the 17th century, there were still some ancient military structures in the Gulf of Saros, but they were not used by the Ottoman State. In the 18th century, new military units were needed to prevent smuggling and public order problems in the gulf. In this context, the New Megariz Castle (Kale-i Cedîd) was built on the island in the gulf. The attacks of the Russian navy in the second half of the century and the security problems in the Mediterranean with Napoleon’s expedition to Egypt at the end of the century required some new military measures in the Saros Gulf. In this context, according to the fortification policy of the Selim III period, some new bastions were built on the island in 1799 and the bastions of Ibrice Port, Karaçalıaltı, Bakla Burnu and Kabatepe were built on the coast of the gulf. At the beginning of the 19th century, during the Ottoman-Russian wars and especially during the Greek uprising of 1821, the fortifications of the Saros Gulf were repaired, supplied with ammunition and manpower so that they could be active at all times. However, due to some military indiscipline, the desired efficiency could not be achieved. In the 1830s, the Ottoman State preferred to concentrate its power in the Dardanelles due to the financial, military and administrative problems of the military structures in the Gulf. In the second half of the 19th century, the Saros Gulf came to the fore with its socio-economic characteristics rather than its military importance.
The aim of this study is to identify the locations, names and histories of the Saros Gulf fortifications that have not survived to the present day, and to contribute to the literature on the Ottoman fortification reforms of the 18th century.

Anahtar Kelimeler

Gulf of Saros, Manastır/Tavşan Island, Megariz Castle, İbrice Port, Ottoman Military Structure

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.)
• Ali Emiri Tasnifi, Sultan Abdülhamid I (AE.SABH.I), 324/22087. Ali Emiri Tasnifi, Sultan Mahmud I (AE.SMHD.I), 181/14130.
• Ali Emiri Tasnifi, Sultan Mustafa III (AE.SMST.III), 63/4715; 192/15106.
• Ali Emiri Tasnifi, Sultan Selim III (AE.SSLM.III), 159/9527; 193/11648; 194/11655; 241/14003.
• Bab-ı Asafî, Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d), 60/179; 115/972; 135/1710; 137/13; 137/95; 137/97; 144/595.
• Bab-ı Defteri, Başmuhasebe Kalemi Defterleri (D.BŞM.d), 9776.
• Bab-ı Defteri, Başmuhasebe Kalemi, Bina Eminliği Defterleri (D.BŞM.BNE.d), 16087.
• Cevdet Tasnifi, Askeriye (C.AS.), 16/705; 33/1483; 114/5158; 124/5549; 144/6372; 186/8051; 360/14924; 381/15739; 436/22093; 467/19498; 478/19929; 483/20177; 489/20409; 504/21034; 507/21200; 528/22027; 529/22082; 543/22776; 735/30812; 746/31382; 794/33669; 803/34098; 812/34500; 828/35289; 861/36868; 965/41997; 1017/44582; 1090/48106; 1092/48223; 1124/49884; 1131/50202; 1220/54731.
• Cevdet Tasnifi, Evkaf (C.EV), 36/1788; 436/22093.
• Cevdet Tasnifi, Maarif (C.MF), 78/3894.
• Haritalar (HRT.h), 421; 1017.
• Hatt-ı Hümayun Tasnifi (HAT), 151/6350; 151/6388; 152/6416; 154/6467; 253/14376; 264/15334; 274/16139; 599/29335; 599/29335-A; 599/29335-B; 709/33945; 709/33945-A; 941/40612; 1019/42595; 1470/22.
• Plan-Proje-Kroki (PLK.p.), 879.
• Sadaret, Mektubi Kalemi Evrakı (A.MKT), 91/90.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, C 8, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet 1309.
• Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, C 11, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet (Baskı tarihi yok).
• Akın, Sevgi, Osmanlı Klasik Döneminde Tekirdağ ve Keşan: 1456-1556, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bolu 2014.
• Aydın, Hacı Veli, “1821 Yunan İsyanı Sırasında Selanik Sancağı ve İsyana Karşı Alınan Önlemler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C XXXIII/S. 2, 2018, s. 303-334.
• Aydın, Mahir, “Cezayirli Gazi Hasan Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C 7, s. 501-503.
• Aydüz, Salim, Tophâne-i Âmire ve Top Döküm Teknolojisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• Baron de Tott, Memoirs of Baron de Tott, C II, G. G. J. and J. Robinson, London 1785.
• Beyhan, Mehmet Ali, Câbî Tarihi (Târîh-i Sultân Selîm-i Sâlis ve Mahmûd-ı Sânî) Tahlîl ve Tenkidli Metin, C I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• Bostan, Hümeyra, Defending The Ottoman Capital Against The Russian Threat: Late Eighteenth Century Fortifications of Istanbul, İstanbul Şehir Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2020.
• Bostan, İdris, “Gemi, Osmanlı Dönemi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C 14, s. 11-15.
• Çelik, Yüksel, Şeyhü’l-Vüzerâ Koca Hüsrev Paşa, II. Mahmud Devrinin Perde Arkası, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• Dinç, Güven, “Yunan İsyanı Sırasında Çanakkale Savunması (1821-1829)”, Türkiye Cumhuriyeti’nin 100. Yılında Prof. Dr. Zeki Arıkan Anısına Tarih Tasarımları, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2023, s. 219-238.
• Doğan, Faruk, “Osmanlı Tuz Üretimi, Ticareti ve Mali Önemine Dair Bir İnceleme: İnöz (Enez) ve Kavak Memlaha Mukataası”, Kırklareli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Istranca Tarih Araştırmaları Dergisi, C 1/S. 1 (Ocak 2023), s. 1-18.
• Durmuş, Fuat, “Osmanlı Arşiv Belgeleriyle Muarız (Saros) Körfezi Cedid Kalesi”, KÜLLİYAT Osmanlı Araştırmaları Dergisi, S. 4, 2018, s. 35-45.
• Durmuş, Fuat, “Osmanlı Arşiv Belgeleriyle Muarız (Saros) Körfezi’ndeki Kale-i Cedid (Manastır) Kalesi”, OTAM, S. 45, Bahar 2019, s. 39-48.
• Erkal, Mehmet, “Arşın”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C 3, s. 411- 413.
• Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Cilt I, 5. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2013.
• Hatip, Salih Murad, Çanakkale Boğazı (Bahr-i Sefid Boğazı) Savunma Sistemi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2013.
• Keskin, Özkan, “On Dokuzuncu Yüzyılda Çanakkale Boğazı’nda Yeni Bir Savunma Noktası: Bigalı Kalesi”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C 22/S. 2, 2021, s. 255-275.
• Kulu, M. Mustafa, “1530’da Çanakkale Yöresinde Yerleşme ve Nüfus”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, C 2/S. 2, 2004, s. 197-240.
• Kurtuluş, İsmail Hakkı, Edirne İl Sınırları İçindeki Kalelerin Tespit ve Değerlendirilmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul 2020.
• Piri Reis, Kitâb-ı Bahriyye, Library of Congress Kataloğu Num: 2021667235. https://www.loc.gov/item/2021667235 son erişim tarihi: 11.12.2023.
• Saybir, Hasan, Bir Aile İşletmesi Olarak Gelibolu Peksimethanesi Bulgaroğulları Ailesi (1710- 1861), İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2021.
• Soysal, İsmail, Fransız İhtilali ve Türk-Fransız Diplomasi Münasebetleri (1789-1802), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Şenyurt, Oya, “III. Selim Döneminde İnşaat Ortamını Yönlendiren İki Fransız Mühendis ve Kale Tamirleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C XXVIII/S. 2, 2013, s. 487-521.
• Tetik, Metin, “Gelibolu Yarımadası’nda İlk Osmanlıların Fetih Güzergâhı ve Gelibolu’nun Fethi (1354)”, Osmanlı Araştırmaları, C 61, 2023, s. 43-82.
• Tuncer, Harun, “Sakalı Göbeğinde Bir İskoç: Hacı Mustafa Resmî”, Türkiyat Mecmuası, C 33/S. 1, 2023, s. 175-197.
• Yeşil, Fatih, Trajik Zafer, Büyük Güçlerin Doğu Akdeniz’deki Siyasi ve Askeri Mücadelesi (1806-1807), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• Yeşil, Fatih - Gezer, Ömer, “Osmanlı İmparatorluğu’nda “Sürat” Topçuluğu II (1773-1807): Taktik, Talim, Muharebe Performansı ve Nizâm-ı Cedid ”, Osmanlı Araştırmaları, C LIII, 2019, s. 231-285.