1776 Yılında Osmanlı Devleti’nin Ticaret Kalyonu İnşası Emri: Fermanlı Kalyonlar

Yıl 2024, Cilt: 88 Sayı: 313, 899 - 934, 06.12.2024

Şenay Özdemir Gümüş

Öz

Bu çalışmanın konusu 1776 tarihli bir fermanla inşa edilmeleri istenen ticaret kalyonlarıdır. Fermanda devlet ricali, âyan ve zenginler arasından belirlenen 10 kişi kendi paralarıyla birer ticaret kalyonu inşa etmekle görevlendirilmişti. Ticaret kalyonu inşasıyla görevlendirilen kişiler, yapımını tamamladıktan sonra donanım ve personelini de hazırlayacakları bu kalyonları Mısır-İstanbul arasında ticarette kullanacaklardı. Böyle bir fermanın çıkarılmasındaki amaçlardan biri Küçük Kaynarca Anlaşması’ndan sonra Karadeniz’in uluslararası ticarete açılmasıyla birlikte Osmanlı Devleti için önemi daha da artan Mısır emtiasını nakledecek ticaret gemilerinin sayısının arttırılmasıydı. Devletin inşasını emrettiği ticaret kalyonlarının kullanımına dair bir başka beklentisi ise bunların savaş dönemlerinde donanmaya katılmalarıydı. Bu sayede sadece ticaret gemilerinin sayısında bir artış sağlanmış olmayacak özellikle Çeşme Baskını’yla uğranılan gemi kaybının telafi edilmeye çalışıldığı bir dönemde donanmayı takviye edecek nitelikte gemilere de sahip olunacaktı. Bu makalede söz konusu emrin uygulama süreci arşiv belgeleri kullanılarak incelenmektedir. Çalışmada kimlerin ticaret kalyonu inşasıyla görevlendirildikleri, bu kişilerin emir karşısındaki tutumları, bu sürecin sonunda inşa edilecek kalyonların sayı ve kullanım amaçları açısından istenilen hedefe ulaşılıp ulaşılamadığı açıklanmaktadır. Makalede ticaret kalyonu inşası emrinin Karadeniz’in kapalılık statüsünün sona erdiği bir dönemde Osmanlı Devleti’nin ticari ve askerî gemiciliği açısından taşıdığı önem irdelenmektedir. Söz konusu emir, 19. yüzyılın başlarında şekillenen “Miri Ticaret Filosu” oluşturma çalışmalarına uzanan sürecin bir parçası olarak değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Gemi Yapımı, Ticaret Kalyonu, Ferman, Akdeniz, Karadeniz, Mısır

The Order of the Construction of the Commercial Galleon of the Ottoman Empire in 1776: Galleons with Firman

Öz

The subject of this study is the trade galleons that were ordered to be built by a firman dated 1776. In the firman, each of 10 people selected from among the state dignitaries, âyan and richmen were assigned to build a trade galleon with their own money. The people assigned to build trade galleons, after completing their construction, would prepare the equipment and personnel and use these galleons in trade between Egypt- Istanbul. One of the purposes of issuing such a firman was to increase the number of merchant ships to transport Egyptian commodities, whose importance for the Ottoman State increased with the opening of the Blacksea to international trade after the Treaty of Küçük Kaynarca. Another expectation for the use of trade galleons that state ordered to be built was to join the navy during wartime. In this way, not only would there be an increase in the number of merchant ships, but ships would also be available to reinforce the navy, especially at a time when efforts were being made to compensate for the loss of ships suffered in the Çeşme raid. In this article, the implementation process of the order in question is examined using archival documents. The study explains who was assigned to build trade galleons, their attitudes towards the order, and whether the desired target was achieved in terms of the number and intended use of the galleons to be built at the end of this process. The article examines the importance of the trade galleon construction order for the commercial and military shipping of the Ottoman State in a period when the closed status of the Blacksea ended. The order in question is considered to be a part of the process extending to the creation of the “Miri Trade Fleet”, which took shape in the early 19th century.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Shipbuilding, Trade Galleon, Firman, Mediterranean, Blacksea, Egypt

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Ali Emiri Sultan Abdülhamit I (AE.SABH I): 27/2102, 63/4397, 155/10389, 167/11228, 192/12806, 193/12949, 313/21081
• Ali Emiri Sultan Mustafa III (AE.SMST III): 7/468, 67/4981, 316/25402, 318/25603, 323/26021
• Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d): 57, 127, 173, 175, 176
• Bab-ı Defteri Başmuhasebe Kalemi Defterleri (D.BŞM.d): 4467, 4747
• Bab-ı Defteri Başmuhasebe Tersane Emini Defterleri (D.BŞM.TRE.d): 15057 Cevdet Askeriye (C.AS): 420/17419, 848/36270, 1171/52167
• Cevdet Bahriye (C.BH): 43/2031, 60/2847, 69/3258, 99/4797, 120/5843, 148/7075, 157/7436, 157/7437, 163/7695, 165/7809, 167/7867, 174/8201, 183/8589, 220/10243, 244/11302, 246/11417, 247/11444, 251/11612, 252/11660, 253/11703, 254/11760, 256/11845, 268/12341
• Cevdet Belediye (C.BLD): 147/7307
• Cevdet Dahiliye (C.DH): 306/15288
• Hatt-ı Hümayun (HAT): 1450/22
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d): 2925
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Ahmed Vâsıf Efendi, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakaikü’l-Ahbâr, haz. Mücteba İlgürel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994.
• Ahmed Vâsıf Efendi, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakaikü’l-Ahbâr 1774-1779 (H. 1188- 1193), haz. Mücteba İlgürel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• Aydın, Yusuf Alperen, Sultanın Kalyonları, Osmanlı Donanmasının Yelkenli Savaş Gemileri (1701-1770), Küre Yayınları, İstanbul 2011.
• Barkınay, Ahmet Rasim, Adalar Denizi Kılavuzu, Enez’den Marmaris Burnuna Kadar, haz. Mustafa Pultar, Denizler Kitabevi, İstanbul 2005.
• Beydilli, Kemal, “Karadeniz’in Kapalılığı Karşısında Avrupa Küçük Devletleri ve “Mîrî Ticâret” Teşebbüsü”, Belleten, C LV/S. 214, Aralık 1991, s. 687-756.
• Beydilli, Kemal- Şahin, İlhan, Mahmud Râif Efendi ve Nizâm-ı Cedîd’e Dâir Eseri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001.
• Bostan, İdris, “Rusya’nın Karadeniz’de Ticarete Başlaması ve Osmanlı İmparatorluğu, 1700-1787”, Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği, Kitap Yayınevi, İstanbul 2006, s. 285-324.
• Bostan, İdris, “Osmanlı Bahriyesinin Modernleşmesinde Yabancı Uzmanların Rolü, 1785-1819”, Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği, Kitap Yayınevi, İstanbul 2006, s. 207-220.
• Cezar, Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. yydan Tanzimat’a Mali Tarih), Alan Yayıncılık, (Basım Yeri yok) 1986.
• Depe, Enes, 18. Yüzyılda Osmanlı Taşra Tezgâhlarında Kalyon İnşa Organizasyonu, Kriter Yayınevi, İstanbul 2022.
• Ekinci, İlhan, “Karadeniz’de Âyanlar ve Denizcilik”, Karadeniz Araştırmaları, S. 37, Bahar 2013, s. 15-49.
• Ekinci, İlhan, “Karadeniz’de Ticari Değişim ve Büyük Ticaret Gemisi Yaptırma Çabaları (1750-1850)”, Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik, Samsun II, ed. Osman Köse, Samsun 2013, s. 885-905.
• Emecen, Feridun, “Bulutkapan Ali Bey”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 2, İstanbul 1989, s. 383-384.
• Emecen, Feridun, “Zâhir el-Ömer”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 44, İstanbul 2013, s. 90-91.
• Ertaş, Mehmet Yaşar, Sultanın Ordusu, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2007.
• Gencer, Ali İhsan, Bahriye’de Yapılan Islâhât Hareketleri ve Bahriye Nezâreti’nin Kuruluşu (1789-1867), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001.
• Güler, İbrahim, XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Sinop (İdari Taksimat ve Ekonomik Tarihi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1992.
• Güneş, Mücahide, XVIII. Yüzyılda İskenderiye Limanı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009.
• Karagöz, Rıza, Canikli Ali Paşa, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• Karahan, Ali, “Çeşme Vak’ası Sonrası Osmanlı Donanmasında Kalyonlar (1770- 1789)”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Y. 17/S. 26, Bahar 2019, s. 111-130.
• Kaymakçı, Bircan, Menteşe Sancağı’nın Taşralı Yöneticileri: Âyân Aileleri Çavuşzâdeler- Milaslızâdeler, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli 2010.
• Kıcalı, Hüseyin, 18. Yüzyılda Rodos’ta Gemi İnşası (1770-1792), Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin 2019.
• Mert, Özcan, “Âyan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 4, İstanbul 1991, s. 195-198.
• Nagata, Yuzo, Tarihte Âyânlar, Karaosmanoğulları Üzerinde Bir İnceleme, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1997.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1993.
• Panzac, Daniel, Osmanlı Donanması (1572-1923), çev. Ahmet Maden-Sertaç Canpolat, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2018.
• Özdemir Gümüş, Şenay, “XVIII. Yüzyılda Midilli’de Osmanlı Donanması İçin Gemi İnşası”, Osmanlı Dönemi Akdeniz Dünyası, ed. Haydar Çoruh-M. Yaşar Ertaş-M. Ziya Köse, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2011, s. 201-238.
• Özdemir Gümüş, Şenay, “Osmanlı Devleti’nin Karadeniz’de Ticaret Gemisi İnşa Politikası (1783-1824)”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 9, İlkbahar 2012, s. 63-77.
• Özkaya, Yücel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Âyânlık, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994.
• Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi Târihi, Mür’i-t-Tevârih II.A, haz. Münir Aktepe, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1978.
• Toprak, Seydi Vakkas, Nuri Tarihi (Metin-İnceleme), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2011.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. IV/1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995.
• Ünal, Mehmet Ali, “XVI.-XVIII. Yüzyıllarda Sinop Tersanesi”, XIV. Türk Tarih Kongresi, C. II/II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005, s. 911-953.
• Yakay, Sinan, Kdz. Ereğli’de Tersaneciliğin Tarihi ve Tersaneci Ağalar, KDZ. Ereğli Ticaret Ve Sanayi Odası Yayınları, Ereğli 2004.
• Yılmaz, Serap, “Boğdan Voyvodası Ligor Aleksandr Gika’nın Ölümü (1777)”, XII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 12-16 Eylül 1994, Ankara, s. 1009-1027. https://www.ttk.gov.tr/ kongreler/xii-turk-tarih-kongresi-12-16-eylul-1994-ankara-iii-cilt/9, (Son Erişim Tarihi: 20.09.2023).
• Zorlu, Tuncay, Osmanlı ve Modernleşme, III. Selim Dönemi Osmanlı Denizciliği, Timaş Yayınları, İstanbul 2014.