Balkan Savaşlarından Sonra Osmanlı İmtiyazlarının Durumu ve Halefiyet Meselesi

Yıl 2024, Cilt: 88 Sayı: 313, 935 - 968, 06.12.2024

Toroshan Özdamar

Öz

Balkan Savaşları, hem bölge ülkelerini hem de Avrupa devletlerini siyasi ve iktisadi açıdan birçok sorunla baş başa bırakmıştır. I. Balkan Savaşı’ndan sonra iktisadi sorunların çözümü amacıyla Balkan İşleri Mali Komisyonu kurulmuştur. Fransa önderliğinde kurulan komisyonun temel amaçlarından biri Osmanlı’dan alınan imtiyazların halefiyet ilkesi çerçevesinde Balkan devletlerine devredilmesiydi. Balkan Savaşlarından sonra bölgedeki Osmanlı imtiyazlarının hukuki durumu, halefiyet kapsamı ve diplomatik ilişkilerdeki yeri hakkındaki çalışmalar çok kısıtlıdır. Bu çalışmanın amacı, I. Balkan Savaşı’ndan I. Dünya Savaşı’na kadar olan dönemde, Balkanlardaki Osmanlı imtiyazlarının hukuki durumunu Balkan İşleri Mali Komisyon görüşmeleri temelinde değerlendirmektir. Bu doğrultuda imtiyazlar hakkında önemli veriler sunan komisyon tutanakları, dönem matbuatı ve Osmanlı arşiv kayıtları kronolojik olarak incelenerek ilgili ülkelerin tutumları analiz edilmiştir. Buna göre, Balkanlardaki imtiyazların çoğuna Fransa, Almanya ve Avusturya-Macaristan sahiptir. Mezkûr ülkeler halefiyetin imtiyazlar üzerinde tam olarak uygulanması, imtiyaz gerekliliklerinin Balkan devletlerince yerine getirilmesini savunmaktadır. Balkan devletleri, komisyon çalışmaları esnasında imtiyazların aynen devamını kabul etmişlerdir. Fakat taraf ülkeler arasındaki siyasi anlaşmazlıklar nedeniyle komisyon çalışmaları yarıda kalmıştır. Yunanistan ve Sırbistan, halefiyeti kabul etmiş olmalarına rağmen II. Balkan Savaşı’ndan sonraki süreçte imtiyazları devletleştirmeye çalışmışlardır. Osmanlı imtiyazlar sorunu I. Dünya Savaşı’nın çıkması nedeniyle Lozan Antlaşması’na kadar çözülememiştir. Sonuç olarak, Lozan Antlaşması’nın temel kavramlarından olan halefiyet, imtiyazlar açısından ilk kez Mali Komisyonda test edilmiştir. Bu minvalde komisyon çalışmalarının, Lozan’ın bir provası niteliğinde olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Balkan Savaşları, Osmanlı İmtiyazları, Halefiyet, Demir Yolu, Liman, Maden

The Status of Ottoman Concessions after the Balkan Wars and the Question of Succession

Öz

The Balkan Wars resulted in numerous political and economic issues. Following the First Balkan War, the Financial Commission for Balkan Affairs was established to address economic problems. The commission, initiated by France, aimed to transfer concessions obtained from the Ottoman Empire to the Balkan states based on the principle of succession. Studies on the legal status of Ottoman concessions in the region, scope of succession and their place in diplomatic relations are limited. The paper aims to evaluate the legal status of concessions in the Balkans during the period from the First Balkan War to WWI based on the Commission documents. The article examined the records of the Commission, periodicals, and archival documents chronologically to analyze the attitudes of related countries towards concessions. France, Germany and Austria-Hungary held most of the concessions in the Balkans and advocated the full implementation of succession and the fulfillment of requirements by the Balkan states. During the commission works, the Balkan states agreed to continue with the concessions. However, political disagreements among the participating countries interrupted the commission’s work. Greece and Serbia accepted succession but later attempted to nationalize the concessions. The problem of concessions remained unsolved until the Treaty of Lausanne due to the outbreak of WWI. As a result, the concept of succession, which was one of the fundamental principles of the Lausanne, was tested for the first time in terms of concessions in the Commission. Therefore, it can be said that the commission’s work served as a rehearsal for Lausanne.

Anahtar Kelimeler

Balkan Wars, Ottoman Concessions, Succession, Railway, Port, Mine

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO), 9/632, 93/6960.
• Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası Evrakı (HR.HMŞ.İŞO),71/1, 31/3, 36/4, 145/54.
• Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS), 1988/6, 171/76, 2070/66, 2089/1, 171/70, 1577/1.
• Hazine-i Hassa Tahrirat Kalemi (HH.THR), 220/16. İrade İmtiyazat ve Mukavelat (İ.İMT), 1/15.
• İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS), 130/5578, 98/4147. Meclis-i Vükela Mazbataları (MV), 71/86.
• Sadaret Divan Mukavelenameler (A.}DVN.MKL), 30/16. Yıldız Esas Evrakı (Y.EE), 29/147.
• Yıldız Perakende Evrakı Elçilik Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik (Y.PRK.EŞA), 14/103.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS), 309/58, 258/116.
• Süreli Yayınlar
• Cote de la Bourse et de la banque
• Courrier de Saône-et-Loire
• Express, Gil Blas
• L’Action, L’Éclair
• L’Économiste européen, L’Événement
• L’Homme libre, L’Humanité
• L’Indépendant rémois, L’Univers
• La Cote, La Démocratie, La Dépêche
• La France militaire,
• La Petite République,
• La Politique coloniale, La Presse
• La République française
• Le Bourguignon
• Le Figaro, Le Grand National, Le Journal
• Le Matin, Le Radical
• Le Réveil, Le Temps
• Le XIXe siècle, Les Nouvelles
• L’Information financière
• Araştırma-İnceleme ve Kaynak Eserler
• Abou-el-Haj, Rifaat A., “The Formal Closure of the Ottoman Frontier in Europe: 1699-1703”, Journal of the American Oriental Society, Vol. 89/No. 3, 1969, s. 467-475.
• Akyılmaz, Gül, Siyasi Tarih, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2022.
• Armaoğlu, Fahir, Siyasi Tarih 1789-1914, Timaş Yayınları, İstanbul 2014.
• Autheman, André, La Banque impériale ottoman, Comité pour l’histoire économique et financière Ministère de l’Économie et des Finances, Paris 1996.
• Aygül, Musa, Milletlerarası Özel Hukukta Şirketlere Uygulanacak Hukukun Tespiti, Seçkin Yayınevi, Ankara 2007.
• Bayur, Yusuf Hikmet, Balkan Savaşları, Birinci Balkan Savaşı III (1912), Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, İstanbul 1999.
• Bent, Theodore, “Baron Hirsch’s Railway (From the Fortnightly Review),” Littel’s Living Age, Vol. LXIII, 1888, s. 686-690.
• Cavid Bey, Meşrutiyet Ruznâmesi, haz. Hasan Babacan-Servet Avşar, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2014.
• Commission financière des affaires balkaniques: procès-verbaux des séances plénières et rapports présentés au nom des au nom des divers comites, Premiere Season 4 juin-18 juillet 1913, Imprimerie Nationale, Paris 1913.
• Commission financière des affaires balkaniques: compte rendu des travaux préparatoires du Comité de la Dette, 17 juin-18 juillet 1913, Paris 1913.
• Commission financière des affaires balkaniques: documents préliminaires, mai 1913, Paris 1913.
• Davison, Roderic H., Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, Princeton University Press, New Jersey 1963.
• Develioğlu, Mahmut, Milletlerarası Hukukta Devlet Halefiyetinin Andlaşmalar Üzerindeki Etkisi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1998.
• Doğan, İzzettin, Devletin Milletlerarası Andlaşmalardan Doğan Hak ve Borçlara Halefiyeti Sorunu, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1970.
• Düstur, Birinci Tertip, C 1, İstanbul 1289.
• Düstur, Tertib-i Sani, C 7, Dersaadet 1336.
• Erim, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C 1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1953.
• Eşiyok, B. Ali, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Dünya Ekonomisine Eklemlenmesinde Bir Dönüm Noktası: 1838 Serbest Ticaret Anlaşması”, Mülkiye Dergisi, C 34/S. 266, 2010, s. 67-108.
• Geyikdağı, Necla, Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye 1854-1914, Hil Yayınları, İstanbul 2008.
• Gueshoff, Ivan Evstratiev, The Balkan League, transl. Constatntin C. Mincoff, John Murray, London 1915.
• Hall, Richard C., The Balkan Wars 1912-1913, Routledge, London 2000. Hertslet, Edward, The Map of Europe by Treaty, V 4, Stationery Office, London 1891. Hobsbawn, Eric, The Age of Capital 1848-1875, Abacus, London 1995.
• Holt, Lucius Hudson-Chilton, Alexander Wheeler, The History of Europe From 1862 to 1914, The Macmillan Company, New York 1917.
• İbrahim Hilmi, Balkan Harbinde Askeri Mağlubiyetimizin Sebebi, İstanbul 1913.
• İnalcık, Halil, “Osmanlı Dönemi, Kapitülasyonların Karakter ve Mahiyeti”, TDV İslam Ansiklopedisi, C 22, İstanbul 2000, s. 245-252.
• Kallek, Cengiz, “İmtiyazat”, TDV İslam Ansiklopedisi, C 22, İstanbul 2000, s. 242-245. Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C 5, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 2007. Karatepe, Şükrü, İdare Hukuku, Anadolu Matbaacılık, İzmir 1988.
• Kurmuş, Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Yordam Kitap, İstanbul 2008.
• Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri (1580-1838), C 2, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1974.
• Marriott, J.A.R., The Eastern Question; An Historical Study in European Diplomacy, The Clarendon Press, Oxford 1917.
• Mehmed Ağa, Silahdar Fındıklı, Nusretname, haz. Mehmet Topal, Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara 2018.
• Morawitz, Charles, Les Finances de la Turquie, Guillaumin et Cie, Paris 1902.
• Ortaylı, İlber, II. Abdülhamit Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1981.
• Örsten Esirgen, Seda, “Lozan Barış Antlaşması Çerçevesinde Halefiyet ve Devamlılık Tartışmaları”, AÜ Hukuk Fakültesi Dergisi, C 72/S. 1, 2023, s. 381-415.
• Örsten Esirgen, Seda, Osmanlı Devleti’nde Yabancılara Verilen Kamu Hizmeti İmtiyazları, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2010.
• Özdamar, Toroshan, “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Avlonya’da Bitüm Üretimi”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C 25/S. 2, 2024, s. 59-82
• Özdamar, Toroshan, Osmanlı Madenlerinde Fransız Sermayesi ve Galata Bankerleri; Balya-Karaaydın, Kesendire ve Karasu Maden Şirketleri, Duvar Yayınları, İzmir 2022.
• Pazarcı, Hüseyin, Uluslararası Hukuk Dersleri III. Kitap, Turhan Kitabevi, Ankara 1999.
• Pech, Edgar, Manuel des Sociétés Anonymes Fonctionnant en Turquie, Imprimerie Gérard Frères, Constantinople 1911.
• Pinon, René, “L’europe et la Guerre Italo-Turque”, Revue des Deux Mondes (1829- 1971), V 9/ N. 3, 1912, s.599-636.
• Pirim, Ceren Zeynep, “1978 Devletlerin Uluslararası Antlaşmalara Halefiyeti Sözleşmesi Işığında İkili Antlaşmalara Halefiyet: Teorik Bir Değerlendirme”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, C 22/S. 2, 2016, s. 131-160.
• Pirim, Ceren Zeynep, Devletlerin Uluslararası Sorumluluğa Halefiyeti, Turhan Kitabevi, Ankara 2016.
• Poincaré, Raymond, Les Balkans en feu, 1912, Librairie Plon, Paris 1931.
• Quataert, Donald, Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008.
• Shaw, Stanford - Shaw, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C 2, E Yayınları, İstanbul 2010.
• Supplement to the American Journal of İnternational Law Official, Vol. 8, The American Society of İnternational Law, 1914.
• Tan, Turgut, “Osmanlı İmparatorluğunda Yabancılara Verilmiş Kamu Hizmeti İmtiyazları”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C 22/S. 2, 1967, s. 286-325.
• Temperley, Harold W. V., History of Serbia, G. Bell and Sons Ltd., London 1919. Thobie, Jacques, Intérêts et Impérialisme Français dans l’Empire Ottoman (1895-1914), Publications de la Sorbonne, Paris 1977.
• Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Osmanlı Devri Balkan Harbi (1912-1913), C 3 Kısım 2, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1981.
• Uçarol, Rifat, Siyasi Tarih (1789-2001), Der Yayınları, İstanbul 2008.
• Velay, A. Du, Essai sur l’histoire financière de la Turquie: depuis le règne du sultan Mahmoud II jusqu’à nos jours, Paris 1903.
• Yetişgin Memet - Özdamar, Toroshan, “Osmanlı Şehirlerinde Belçika Şirketlerinin Altyapı Faaliyetleri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C 37/S. 64, 2018, s. 273-308.
• Young, George, Nationalism and War in the Near East, Clarendon Press, Oxford 1915.