Borçlanma Stratejileri ve Sarraf Kredileri Bağlamında Osmanlı Vakıflarında Kriz Yönetimi (1750-1840)

Yıl 2024, Cilt: 88 Sayı: 313, 845 - 898, 06.12.2024

Ramazan Pantık

Öz

Osmanlı vakıfları çok geniş bir yelpazede kendisinin şekillendirdiği ve kontrol ettiği iktisadi bir faaliyet alanı yaratmıştır. Osmanlı vakıflarını idari ve mali yönden tetkik etmek için iktisadi ve idari değerlendirmelere daha elverişli, farklı bir tasnife ihtiyaç olduğu aşikârdır. Nitekim selatin, paşa ve ümera vakıfları olarak anılan ve devletin çeşitli büroları tarafından sıkı bir denetimde faaliyetlerini yürütün merkezi vakıflar, devasa bütçeleri idare etmişlerdir. Her biri müstakil ekonomik üniteler şeklinde organize olan bu vakıflar, kuruldukları bölgelerdeki sosyal, beledi, kültürel, dinî ve kentsel yaşamın ihtiyaç duyduğu çok katmanlı ve önemli hizmetleri yerine getirmişlerdir.
Gerek bütünüyle saray kadrolarından atanan görevlilerce yönetilen veya denetlenen gerek vakıf kurucusunun kendi soyundan gelen ardıllar tarafından yönetilen merkezi büyük vakıflar, 18. yüzyılın ikinci yarısına kadar belirli bir bütçe seviyesini koruyabilmişlerdir. Ancak bu yüzyılın özellikle ikinci yarısından itibaren vakıflarda devasa bütçe açıkları görülmeye başlamıştır. İltizam, malikâne, esham ve kaime gibi uygulamaların erken modern çağdan 19. yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı merkez hazinesi için savaş ekonomisinin finansmanında iç borçlanma ve kredi işlevi gördüğü bilinmektedir. Bununla birlikte Osmanlı tarihinin en yaygın ve en uzun ömürlü kurumları olan vakıfların kurumsal kriz yönetme pratikleri ile mali buhran dönemlerinde geliştirdikleri stratejilere dair bilgilerimiz henüz çok sınırlıdır. Bu tespitlerden hareketle çalışma, Osmanlı vakıf sisteminin bütçe açıkları karşısında geliştirdiği kriz yönetme pratiklerinden özellikle borçlanma stratejilerini ve sarraflarla kurulan kredi ağlarını ele alır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı vakıfları, kriz yönetimi, kredi, sarraf, faiz

Crisis Management in Ottoman Waqfs in the Context of Borrowing Strategies and Sarraf Loans (1750-1840)

Öz

The Ottoman foundations created a wide range of economic activities that they shaped and controlled. It is obvious that there is a need for a different classification which is more suitable for economic and administrative evaluations to study the Ottoman foundations in administrative and financial terms. The central foundations, the so called sultanic, pasha and umera waqfs, which carried out their activities under strict control of various state agencies, managed huge budgets. These foundations, each organized as separate economic entities, have provided multi-layered and important services necessary to the social, municipal, cultural, religious, and civic life of the regions in which they were established.
Large central foundations, either entirely governed or supervised by officials appointed from the palace staff and managed by the founder’s descendants, were able to maintain a certain level of budget until the second half of the 18th century. However, especially since the second half of this century, these waqfs have experienced large budget deficits. It is known that practices such as iltizam, malikâne, esham and kaime served the Ottoman central treasury as domestic borrowing and lending to finance the war economy from the early modern period to the mid-19th century. However, our knowledge of the institutional crisis management practices of foundations which are the most widespread and longest-standing institutions in Ottoman history, and the strategies they developed during financial crises is still very limited. Based on these findings, the study examines the crisis management practices developed by the Ottoman foundation system in the face of budget deficits, particularly the borrowing strategies and the credit networks established with sarrafs.

Anahtar Kelimeler

Ottoman waqfs, crisis management, loan, sarraf, interest rates

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),
• BOA, Haremeyn Muhasebeciliği Defterleri (Ev.HMH.d): 4792, 5411, 5332, 5538, 5677, 5727, 5739, 5845, 5909, 5932, 5963, 6030, 6143, 6185, 6352, 6408, 6490, 6501, 6552, 6557, 6567, 6697, 6729, 6793, 6856, 6871, 7061, 7094, 7220, 7232, 7238, 7367, 7430, 7432, 7523, 7636, 7595, 7734, 7777, 7824, 7828, 7862, 7882, 7928, 8015, 8060, 8083, 8126, 8140, 8172, 8250, 8268, 8308, 8378, 8449, 8641, 8664, 8719, 8801, 8849, 8858, 8877, 8930, 9078, 9168, 9358
• BOA, Ali Emiri Mustafa IV (AE. SMST.IV): 3-429; 3-175 BOA, Bab-ı Defteri, HMH.d: 21672-A, 21641
• BOA, Cevdet Maliye (C.ML): 36-1611, 343-14139
• BOA, Evkaf Defterleri (EV.d): 9413, 9726, 12170, 12715, 13617
• BOA, Evkaf Tahrir (EV.THR): 73
• BOA, Evkaf Muhasebeciliği (Ev.MH): 49, 307 BOA, Hatt-ı Hümayun (HAT): 539-26634
• İstanbul Müftülüğü (İMÜF), Evkaf Müfettişliği, defter no: 202, 236, 237, 246, 245, 255, 280, 283, 285,288, 289, 296, 301, 308, 310, 311, 313, 318, 301, 322, 326, 332, 339, 350, 364, 372, 381, 387, 388, 400, 451, 464, 471, 487, 495, 502, 506
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
• VGMA, Sokullu Şehit Mehmet Paşa bin Sinan Bey Vakfiyesi, d. 1483 ve 1484 (Kasa 149)
• VGMA, İsmihan Sultan Vakfiyesi, d. 572: 134/53 VGMA, Köprülü Mehmet Paşa Vakfiyesi, 580: 127/77 VGMA, Köprülü Fazıl Ahmet Paşa Vakfiyesi, 580: 140/78 VGMA, 2205, s. 1-6, 11-14, 82-111, 140-150.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Aksan, Virginia, Ottoman Wars, 1700-1870: An Empire Besieged, New York 2013.
• Akyıldız, Ali, Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası: Kağıt Para ve Sosyo-Ekonomik Etkileri, Eren Yayıncılık, İstanbul 1996.
• Akyıldız, Ali, “Kâime”, DİA, C 24, İstanbul 2001, s. 212-215.
• Al, Hüseyin-Akar, Şevket Kamil, “Osmanlı Sarraf Hukukunda İflas ve Mal Kaçırma”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, S. 18, 2014, s. 5-47.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Edirne Askeri Kassamına Ait Tereke Defterleri (1545- 1659)”, Belgeler, C III/S. 5-6, 1966, s. 1-479.
• Barkan, Ömer Lütfi-Ayverdi, Ekrem Hakkı, İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri, Baha Matbaası, İstanbul 1970.
• Barsoumian, Hagop L., İstanbul’un Ermeni Amiralar Sınıfı, Aras Yayınların, İstanbul 2013.
• Bordo, Michael D.- White, Eugene N., “A Tale of Two Currencies: British and French Finance During the Napoleonic Wars”, The Jurnal of Economic History, 51/2, 1991, s. 303-316.
• Bölükbaşı, Ömerül Faruk, 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Darbhâne-i Âmire, Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2013.
• Bölükbaşı, Ömerül Faruk, “İstanbul Sarrafları (1691-1835)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 30, 2014, s. 19-96.
• Cezar, Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. Yüzyıldan Tanzimat’a Mali Tarih), Alan Yayıncılık, İstanbul 1986.
• Cezar, Yavuz, “The Role of the Sarrafs in the Ottoman Finance and Economy in the Eighteenth and Nineteenth Centuries”, Frontiers of the Ottoman Studies, vol. I, ed. Colin Imber-Keiko Kiyotaki, London 2005, s. 61-76.
• Cezar, Mustafa, “Osmanlı Devrinde İstanbul Yapılarında Tahribat Yapan Yangınlar ve Tabii Âfetler”, İGSA Türk Sanat Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, I, 1963, s. 327-414.
• Çağatay, Neşet, “Riba and Interest Concept and Banking in the Ottoman Empire”, Vakıflar Dergisi, IX, 1971, s. 57-66.
• Çağatay, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğunda Riba-Faiz Konusu, Para Vakıfları ve Bankacılık”, Vakıflar Dergisi, IX, 1971, s. 39-56.
• Çizakça, Murat, A History of Philanthropic Foundations: The Islamic World from the Sevent Century to the Present, Boğaziçi University Press, İstanbul 2000.
• Çizakça, Murat-Kurt, İsmail, Risk Sermayesi Özel Finans Kuruluşları ve Para Vakıfları, İSAV, İstanbul 1993.
• Eldem, Edhem, “Ottoman Financial Integration with Europe: Foreign Loans, the Ottoman Bank and the Ottoman Public Dept”, European Review, 13/3, s. 431-445.
• Ergüder, Başar, İstanbul’un Finans Sermayesi Haritasında Galata Hanları (1868-1945), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2011.
• Feraizcizade Mehmed Said Efendi, Gülşen-i Maarif, Darü’t-tıbâ’ati’l-âmire, [İstanbul], 1252 [1836]
• Genç, Mehmet, “Esham: İç Borçlanma”, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2000, s. 184-200.
• Genç, Mehmet, “18. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi ve Savaş”, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2000, s. 209-222.
• Genç, Mehmet, “A Study of Feasibility of Using Eighteenth-Century Ottoman Financial Records as an Indicator of Economic Activity”, The Ottoman Empire and the World Economy, ed. Huri İslamoğlu-İnan, Cambridge University Press, New York 1987, s. 345-373.
• Genç, Mehmet, “Esham”, DİA, C 11, İstanbul 1995, s. 376-380.
• Gerber, Haim, Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 1600-1700, The Hebrew University Jerusalem 1988.
• Gülenaz, Nursel, İstanbul’da 19. Yüzyıl ve Sonrası Ticaret Han ve Pasajlarının Stil ve Fonksiyon Bakımından İncelenmesi, İTÜ Sanat Tarihi Bölümü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1998.
• Güran, Tevfik, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 49, 1998, s. 79-95.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, çev. Halil Berktay, Eren Yayıncılık, İstanbul 2000.
• İnalcık, Halil, “Capital Formation in the Ottoman Empire”, The Journal of Economic History, 29/1, 1969, s. 97-140.
• Imber, Colin, Ebu’s-Su’ud: The Islamic Legal Tradition, Stanford University Press, Stanford 1997.
• Issawi, Charles, The Fertile Crescent 1800-1914: A Documentary Economic History, Oxford University Press, New York-Oxford, 1988.
• Jamgoçyan, Onnik, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sarraflık: Rumlar, Museviler ve Ermeniler (1650-1820), YKY, çev. Erol Üyepazarcı, İstanbul 2017.
• J. Barro, Robert, “Government Spending, Interest Rates, Prices and Budget Deficits in the United Kingdom, 1701-1918” Journal of Monetary Economics, 20/2, 1987, s. 221-247.
• Karaman, Kıvanç-Pamuk, Şevket, “Ottoman State Finances in European Perspective, 1500-1914”, The Journal of Economic History, 70/3, 2010, s. 593-629.
• Kuran, Timur, The Long Divergence: How Islamic Law Held Back the Middle East, Princeton University Press, Princeton-Oxford 2011.
• Kuran, Timur, “The Logic of Financial Westernization in the Middle East”, Journal of Economic Behavior&Organization, 56, 2005, s. 593-615.
• Mandaville, Jon E., “Usurious Piety: The Cash Waqf Controversy in the Ottoman Empire”, International Journal of Middle East Studies, 10/3, 1979, s. 289-308.
• Milevsky, Moshe A., King Williams’s Tontine: Why the Retirement Annuity of the Future Should Resemble Its Past, Cambridge University Press, Cambridge 2015.
• Orbay, Kayhan, Imperial Waqfs within the Ottoman Waqf System”, Endowment Studies I, 2017, s. 135-153.
• Özbek, Nadir, “Tax Farming in the Nineteenth-Century Ottoman Empire: Institutional Backwardness or the Emergence of Modern Public Finance?”, Journal of Interdisciplinary History, XLIX/2, 2018, s. 219-245.
• Özcan, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• Özvar, Erol, “Osmanlı Devleti’nin Bütçe Harcamaları (1509-1788)”, Osmanlı Maliyesi Kurumlar ve Bütçeler-I, haz., Mehmet Genç-Erol Özvar, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Yay., İstanbul 2006, s. 197-238.
• Pamuk, Şevket, A Monetary History of the Ottoman Empire, Cambridge University Press, Cambridge 2000.
• Pamuk, Şevket, “Osmanlı Devleti’nin İç Borçlanma Kurumlarının Evrimi”, Osmanlı Maliyesi Kurumlar ve Bütçeler-1, haz. Mehmet Genç-Erol Özvar, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Yay., İstanbul 2006, s. 27-38.
• Pamuk, Şevket, “The Evolution of Financial Institutions in the Ottoman Empire, 1600-1914”, Financial History Review, 11/1, 2004, s.7-32.
• Pamuk, Şevket, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• Pamuk, Şevket, “Fiscal Centralization and the Rise of the Modern State in the Ottoman Empire”, The Medieval History Journal, 17/1, 2014, s. 1-26.
• Pantık, Ramazan, “Atik Valide Sultan Külliyesinde İdari ve Mali Yapı (1590- 1830)”, Vakıf Kuran Kadınlar, Hazırlayan: Fahameddin Başar, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2019, s. 265-283.
• Pantık, Ramazan, Atik Valide Sultan Külliyesi (1686-1727), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 2014.
• Rahman, Fazlur, “Ribâ and Interest”, Islamic Studies, 3/1,1964, s. 1-43.
• Sahillioğlu, Halil, “Sıvış Yılı Buhranları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C 27/S. 1-2, 1969, s. 75-111.
• Schumpeter, Elizabeth Boody, “English Prices and Public Finance, 1660-1822”, The Review of Economics and Statistics, 20/1, 1938, s. 21-37.
• Şahiner, Araks, The Sarrafs of Istanbul: Financiers of the Empire, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1995.
• Tabakoğlu, Ahmet, “XVII ve XVIII. Yüzyıl Osmanlı Bütçeleri”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C 41/S. 1-4, 1985, s. 389-414.
• Tabakoğlu, Ahmet, Osmanlı Mâlî Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 2016.
• Tabakoğlu, Ahmet, “Osmanlı Devleti’nin İç Hazinesi”, Osmanlı Maliyesi Kurumlar ve Bütçeler-I, haz., Mehmet Genç-Erol Özvar, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Yay., İstanbul 2006, s. 51-56.
• Ünlü, Ertan, 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Merkez- Taşra Bağlamında Sarrafların İlişki Ağları: Bir Sosyal Ağ Analizi Yöntemi Denemesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2020.
• Velde, François R.- Weir, David R., “The Financial Market and Government Debt Policy in France, 1746-1793”, The Journal of Economic History, 52/1, 1992, s. 1-39.
• Weir, David R., “Tontines, Public Finance and Revolution in France and England, 1688-1789”, The Journal of Economic History, 49/1, 1989, s. 95-124.