Entomolojik Felaketten Tarımsal Modernizasyona, Pembekurdun Çukurova’da Pamuk Tarımına Etkisi (1914-1928)

Yıl 2024, Cilt: 88 Sayı: 313, 997 - 1030, 06.12.2024

Okan Ceylan

Öz

19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren küresel ölçekte etkili olan pembekurt, Birinci Dün- ya Savaşı’ndan itibaren Mısır’dan yapılan pamuk tohumu ithalatı sonucunda Çukuro- va’ya yayılmıştır. 1924 ve 1925 yıllarında pamuk verimi üzerinde olumsuz etkisini göster- en pembekurt başlangıçta pamukta entomolojik bir sorun olarak görülse de, pamuğun Türkiye’nin dış ticareti, tekstil endüstrisi ve kırsal kalkınmasındaki kilit önemi nedeniyle sosyal, ekonomik ve politik bir soruna dönüşmüştür. Nitekim pembekurda karşı geliştir- ilen tarımsal mücadele, pamuk yetiştiriciliğinde teknik ilerlemelere, bilimsel yeniliklere ve yasal düzenlemelere yol açmıştır. Bu kapsamda 1925 yılında Adana Tohum Islah İstasyonu ve 1926 yılında Mersin Zirai Mücadele Laboratuvarı kurulmuştur. Literatürde Çukurova’nın pamuk tarihi daha çok toplum, devlet ve coğrafya ekseninde ele alınmak- tadır. Bu çalışma ise insan merkezli bakış açısının bir adım ötesine geçerek tarihsel süreci pamuk ile toplum ve devlet arasındaki ortaklık ve karşılıklı bağımlılık ilişkisi üzerinden açıklamaktadır. Mekânsal açıdan küresel boyut da göz önüne alınarak pembekurdun Çukurova pamukçuluğunun sosyo-ekonomik, bilimsel ve teknik dönüşümündeki rolü araştırılmıştır. Dönemsel olarak ise bu çalışma daha ziyade Osmanlı’dan Cumhuri- yet’e geçiş evresi üzerine odaklanarak haşerenin görülmeye başladığı Birinci Dünya Savaşı’ndan planlı sanayi kalkınma modellerinin ya da devlet müdahaleciliğini ön gören Keynesyen ekonomi politikalarının uygulanmaya başlandığı 1929 Dünya Ekonomik Buhran’ına kadar olan dönemi incelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Çukurova, Pamuk, Pembekurt, Tarımsal Modernleşme, Entomoloji

From Entomological Disaster to Agricultural Modernization, the Effect of Pink Bollworm on Cotton Farming in Çukurova (1914-1928)

Öz

Since the second half of the 19th century, pink bollworm, which has been effective on a global scale, spread to Çukurova as a result of cotton seed imports from Egypt after the First World War (the WWI). In 1924 and 1925, pink bollworm, which had a negative impact on cotton yields, was initially seen as an entomological problem in cotton, but turned into a social, economic and political problem due to the key importance of cotton in Türkiye’s foreign trade, textile industry and rural development. As a matter of fact, the agricultural control against pink bollworm led to technical advances, scientific innovations and legal regulations in cotton cultivation. In this context, Adana Seed Breeding Station was established in 1925 and Mersin Agricultural Control Laboratory in 1926. In the literature, the cotton history of Çukurova is mostly discussed in terms of society, state and geography. This study, on the other hand, goes one step beyond the anthropocentric perspective and explains the historical process through the relationship of partnership and interdependence between cotton, society and the state. Spatially, the role of pink bollworm in the socio-economic, scientific and technical transformation of Çukurova cotton farming is explored, taking into account the global dimension. Periodically, this study focuses on the transition phase from the Ottoman Empire to the Republic and examines the period from the WW I, when the pest began to appear, to the Great Depression of 1929, when planned industrial development models or Keynesian economic policies that envisioned state interventionism began to be implemented.

Anahtar Kelimeler

Cilicia, Cotton, Pink Bollworm, Agricultural Modernization, Entomology

Kaynakça

• Archival Sources Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (Turkish State Archives) (BCA)
• BCA, 30.10.0.0.0/185.277.2.
• BCA, 30.10.0.0/185.277.6
• BCA, 30-18.1.1/12.63.9.
• BCA, 30-18.1.2/12.64.17
• BCA, 30.18.1.1/14.32.8
• BCA, 30.18.1.1/19.42.12.
• BCA, 30.18.1.2/40.73.18
• BCA, 30.18.1.2/76.57.14. 38
• BCA, 30.18.1.1/18.21.16.
• BCA, 30.18.1.2/76.57.14
• “Adana” Institut Français d’études Anatoliennes, KDD7FC7C95.
• “Asie (Syrie-Cilicie)”Association Cotonniere Coloniale, Paris, (Octobre 1924), pp.65-72.
• “Cilicie”, Association Cotonniere Coloniale, Paris, (Octobre 1924), p.73.
• “Turquie”, Association Cotonniere Coloniale, Paris, (Octobre 1924), pp.100-102.
• T.C Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı (1930), (Republic of Türkiye Prime Ministry General Directorate of Statistics, Statistical Yearbook 1930) İstatistik Umum Müdürlüğü Ankara 1930.
• T.C Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı (1939-1940), (Republic of Türkiye Prime Ministry General Directorate of Statistics, Statistical Yearbook 1939-1940) Hüsnütabiat Basımevi, İstanbul 1955.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi, Zabıt Ceridesi (Grand National Assembly of Türkiye Minutes of Proceedings) (TBMM)
• Term 2, Vol. XI/28. Session, 29 December 1924.
• Term 2, Vol. XII/34. Session, 8 January 1925.
• Term 2, Vol XII/35. Session, 12 January 1925.
• Term 2, Vol. XXXII/73. Session, 28 May 1927.
• Official Gazette
• “Pamuklara Arız Olan Haşerat ve Emrazın İmha ve Tedavisi ve Tohumlarının Islahı Hakkında Kanun”, Resmi Ceride, 25 January 1925.
• “Pembekurt ile Mücadele Hakkında Yönetmelik” Resmi Gazete, 24 August 2023.
• Periodicals
• “Pamuk Kongresi” Amasya Gazetesi, 15 July 1925.
• “Pamuk Tohumlarının Islahı”, Altıok, Year 1, No. 12, 30 April 1934, pp. 22-23. “Pamuklarımızın Islahı”, Ziraat Gazetesi, Year III/No.2, February 1931. “Payitaht Havadisi”, Seyhan, 28 March 1906.
• “Kanun”, Amasya Gazetesi, 25 February 1925.
• Demiray, Tahsin, “Pamuk Sanayi ve Müthiş Fabrikalar” Resimli Mecmua, Vol. II/ No. 31, 1926, pp. 64-65.
• “Bu Hafta Adana” Altın Yurt, 31 May 1923.
• “Ankete Gayet Muhtasar ve Müskit Bir Cevap” Yeni Adana, 1 January 1925 “Hasta Pamuklarımız”, Servet-i Fünun, Vol.LVII/ No.1486, 1924, pp. 235-237. “Öğleden Sonra Meclis Müzakeratı” Yeni Adana, 31 December 1924.
• Secondary Sources
• Adana Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Adana Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü, Adana 1998.
• Adana’da Pamuk Meselesi, Adana Ticaret Odası, Adana 1922.
• Akıncı, İhsan Abidin, Pamuk İstihsalde İstihkale Kadar Türkiye, Mısır, Hindistan, Çin, Amerika, Rusya, İngiltere, İtalya ve sair Memleket, Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul 1933.
• Amerika Ziraat Nezareti Teşkilat ve Vazifeleri, Ziraat Vekâleti Birinci Köy ve Ziraat Kalkınma Kongresi Yayını, Ankara 1938.
• Avşar, Servet, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Adana’daki Gizli İstihbarat Yuvası: Gilodo Nebati Yağ ve Sabun Fabrikası”, Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Vol. IV/ No. 2, 2020, pp. 269-297.
• Bozkaya, Esat Ahmet, Anadolu’nun Pamuk, Çeltik, Mısır, Fındık, Afyon ve Bağcılık Bölgelerinde Kullanılan Ziraat Alet ve Düzenleri Üzerine Araştırmalar, Yüksek Ziraat Enstitüsü, Ankara 1936.
• Bozkurt, Nebi, “Pamuk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Vol. XXXIV, 2007, pp. 154-156.
• Ceylan, Okan, “1929 Dünya İktisadi Buhranı’ndan İkinci Dünya Savaşı’na Atatürk Döneminde Çukurova Ziraatı”, Çukurova Tarihi Araştırmaları I, Kriter Yayınevi, İstanbul 2022, pp. 299-332.
• Ceylan, Okan, “Strateji, İşgal ve Tecrit Karşısında Millî Mücadele Döneminde Osmaniye ve Çevresindeki (Çukurova) Toplum ve Ekonomi (1918-1921)” Osmaniye ve Çevresinin İşgalden Kurtuluşunun 100. Yılı Uluslararası Sempozyumu, Osmaniye 5-7 January 2021 Bildiriler, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2023, pp. 245-273.
• Çetin, Mehmet, “Osmanlı Devleti’nde Bir İngiliz Sermaye Girişimi: Şirket-i Maliye-i Mahdûde-i Osmanî”, Belleten, Vol. LXXXVI/No. 305, 2022, pp. 219- 249.
• Damlıbağ, Fatih, “Batı Anadolu’da İhraç İçin Pamuk Üretimi”, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, S. 60, 2012, pp. 433-471.
• Elmas İ. et al., “Çukurova Bölgesinde Zirai Mücadele İlaç Kullanımının Genel Değerlendirilmesi”, II. Ulusal Zirai Mücadele İlaçları Sempozyumu Bildiriler, 18-20 Kasım 1996, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Ankara 1996, pp .64-72.
• Fikri, Vahid, Nazari ve Ameli Pamukçuluk ve Mısır’da Pamuk Ziraatı, Ticaret Vekâleti, İstanbul 1925.
• Gough, L. H., (1919). On the Effects produced by the Attacks of the Pink Bollworm on the Yield of Cotton Seed and Lint in Egypt. Bulletin of Entomological Research, Vol.IX/No.04, pp. 279-324.
• Gürdamar, Ersin, “Atatürk Döneminde Yürütülen Pamuk Politikalarının Dokuma Sanayisi ve Kalkınmaya Olan Etkileri”, History Studies, Vol. XIII/No. 3, 2021, pp. 845-870.
• Hatipoğlu, Süleyman, “Çukurova’da Fransız Ermeni İşbirliği (1918-1921)”, Belleten, Vol. LXVI/No. 247, 2002, pp. 943-966.
• İkinci Adana Pamuk Kongresi Zabıtnamesi, Matbaa-i Amire, İstanbul 1925. İyriboz, Nihat, Pamuk Hastalıkları, Ziraat Vekâleti, İzmir 1941.
• İrtel, Haydar, Yeşilkurt ve Diğer Pamuk Yaprak Zararlıları, Seyhan Ziraat Mücadele İstasyonu, Adana 1950.
• Karadaş, Mehmet, Harran Ovasında Pamukta Zararlı Pembekurtun Yaygınlık ve Feromon Tuzaklarıyla Populasyon Takibi, Harran Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi Şanlıurfa 2015.
• Kırpık, Cevdet, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Adana Tarım İşçileri”, Tarihte Adana ve Çukurova III, Ed. M. Fatih Sansar- Yılmaz Kurt, Akademisyen Kitapevi, Ankara 2016, pp. 391-410.
• Karaman, Mehmet Ali,”1925 Adana Pamuk Kongresi ve Cumhuriyet’in Kuruluş Dönemi Pamuk Politikaları”, Tarihte Adana ve Çukurova IV, eds. Yılmaz Kurt-M. Fatih Sansar, Akademisyen Kitapevi, Ankara 2016, pp. 229-245.
• Kişmir, Ahmet, Pamukta Pembekurt ve Mücadelesi, Tarım Orman ve Köy İşleri Bakanlığı Adana Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü, Ankara 1988.
• Madran, Nurettin, Türkiye’de Pamuk, Adana Bölge Pamuk Araştırma Enstitüsü, Adana 1971.
• Mete, Mehlika, Cumhuriyet’in Ziraatçıları: İyriboz Kardeşler, Ege Yayınları, İstanbul 2023.
• Müşavir, Ali, Ziraat Heyeti Mütehassısasının, Şimdiye Kadar olan Faaliyetiyle Vazaifi (IV- 30.IX), Dr. Oldenburg’un Raporu, 1928.
• Merriam, Gordon P., “The Regional Geography of Anatolia”, Economic Geography, Vol. II/No. I, 1926, p. 86-107.
• Naranjo, Steven E. et. al., A Bibliography of the Pink Bollworm, Pectinophora gossypiella (Saunders), Historic, Archive Documents, The United States Department of Agriculture, No. 136, 2002.
• Nazım, A., Pamuk İstihsalatının Tezyidi, Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Vekâleti, Ankara 1925.
• Pamuk, Şevket, Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
• Pollan, Michael, Arzunun Botaniği, çev. Sevin Okyay, Domingo Yayıncılık, İstanbul 2019.
• Quataert, Donald, The Ottoman Empire 1700-1922, Cambridge University Press, New York 2005.
• Robertson, O. T. et al., Kill of Pink Bollworms the Cotton Gin and the Oil Mill, Texas Agricultural Experiment Station, Texas 1959.
• Sezen, Kemal, Pamuk ve Diğer Mühim Lifli Nebatlar, Ziraat Vekâleti, İstanbul 1939. Sezen, Kemal, Pamuk Ziraatı, İktisat Vekâleti, İstanbul 1931.
• Tekeli, İlhan-İlkin, Selim, “Devletçilik Dönemi Tarım Politikaları”, Türkiye’de Tarımsal Yapılar (1923-2000), eds. Şevket Pamuk-Zafer Toprak, Yurt Yayınları, Ankara 1988, pp. 37-89.
• Temel, Mehmet - Baş, Hayrunnisa, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında İzlenen Bitki ve Orman Sağlığını Koruma Politikası”, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, No. 20, 2008, pp.165-176.
• The Pink Bollworm: How We Fight It, United States Department of Agriculture, Washington D.C 1953.
• Toker, Sadık, Pembe Kurt ve Savaş Usulleri, İstiklal Matbaası, İzmir 1962.
• Toksöz, Meltem, “Bir Coğrafya, Bir Ürün, Bir Bölge: 19. Yüzyılda Çukurova”, Kebikeç, Vol. XXI, 2006, pp. 97-110.
• Toprak, Zafer, “20. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Çukurova’da Emek ve Sermaye”, Toplumsal Tarih, No. 191, (November 2009), pp. 70-76.
• Turgay, Necati-Bailleux, George, Pamuk ve Türkiye’de Ziraatı, Ziraat Vekâleti, Ankara 1940.
• Türkiye’de Zirai Mücadelenin Dünü Bugünü ve Geleceği, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Ankara 2002.
• Ünlü, Levent, “Türkiye Pembekurt (Pectionophora gossypiella Saund.) Bibliografyası” Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, Vol. 14/ No. 4, 2014, pp. 39-45.
• Yaktı, Özlem, Toplumsal Değişim ve Dönüşüm Sürecinde Adana’nın Sosyo-ekonomik ve Kültürel Yapısı (1923-1960), Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2014.
• Yurtseven, Cezmi-Özarslan, Mustafa Çukurova’da Pamuğun Tarihi, Adana Ticaret Borsası, Adana 2013.