Female Officials of The Abbasid Court: The Qahramānas

Yıl 2025, Cilt: 89 Sayı: 314, 155 - 199, 08.04.2025

Halil İbrahim Hançabay

Öz

The Abbasids, who established the vizierate for the first time in Islamic history, also added new divāns and improved the existing ones, making the state more bureaucratic and centralized compared to their predecessors, the Umayyads. These changes in the administrative structure also enabled the palace organization and the harem, which was a part of this organization, to become more institutional. In the period after the center of the caliphate was moved from Samarra to Baghdad (279/892), especially during the caliphate of Muqtadir (295-320/908-932), there was a significant increase in the number of harem members. The harem section of the palace, known as harīm dār al-khilāfa, was inhabited by the caliph’s mother, his wives, his children, and members of his dynasty, including his widowed or divorced sisters and aunts. Within this structure, thousands of cleaners, male and female servants, khājibs, guard troops and slaves were employed to serve them. This study focuses on the female officials, the qahramāna, whose responsibility was to provide for the needs of the harem members and to take care of the income and expenditures of the harem, but who gained a highly influential position politically and administratively. This study focuses on the qahramānas, a female official whose responsibility was to take care of the needs of the members of the harem and the income and expenditure of the harem, but who had a highly influential political and administrative position. The study, which examines the qahramānas who served in the Abbasid court from the early period of Muqtadir’s caliphate, when a qahramāna was officially appointed for the first time in the court, until 493 (1099), when this practice was abolished, follows a chronological order on the one hand, while on the other hand, a thematic perspective is tried to be presented by reflecting the prominent characteristics of the qahramānas in the headings.

Anahtar Kelimeler

Abbasids , Buwayhids , Seljuks , Caliph , Vizier , Qahramāna , Harem

Abbâsî Sarayının Kadın Görevlileri: Kahramâneler

Öz

İslam tarihinde ilk defa vezirlik kurumunu ihdas eden ve mevcut divanlara yenisini ekleyip var olanlarını ise daha da geliştiren Abbâsîler, selefleri Emevîlere kıyasla devleti daha merkezî ve bürokratik bir yapıya kavuşturmuşlardır. İdari yapıdaki bu değişiklikler aynı zamanda saray teşkilatının ve bu teşkilatın bir parçası olan haremin daha da kurumsal hale gelmesini sağlamıştır. Hilafet merkezinin Sâmerrâ’dan tekrar Bağdat’a taşınmasından (279/892) sonraki süreçte, özellikle de Muktedir’in (295-320/908-932) halifeliği döneminde harem mensuplarının sayısında ciddi bir artış yaşanmıştır. Harîmü dâri’l-hilâfe adıyla anılan sarayın harem kısmında halifenin annesi, hanımları, çocukları ve yine halifenin dul veya boşanmış kız kardeşleri ve halalarından oluşan hanedan mensupları yaşamaktaydı. Yine bu yapı içerisinde onların hizmetinde bulunmak üzere söz konusu dönemde sayıları binlerle ifade edilen temizlikçiler, erkek ve kadın hizmetkârlar, hâcibler, muhafız birlikleri, köleler ve bekçiler istihdam edilmiştir. Elinizdeki çalışma tam da bu noktada öne çıkan sorumluluğu harem mensuplarının ihtiyaçlarının giderilmesi ve haremin gelir-gideriyle ilgilenmek olan, ancak siyasi ve idari açıdan son derece etkin bir konuma sahip olan kadın görevliler, yani kahramâneler üzerine odaklanmaktadır. Sarayda ilk defa resmî olarak bir kahramânenin görevlendirildiği Muktedir’in halifeliğinin erken döneminden bu uygulamanın yürürlükten kaldırıldığı 493 (1099) yılına kadar Abbâsî sarayında görev yapmış kahramâneleri inceleyen çalışmada bir taraftan kronolojik bir sıra takip edilirken diğer taraftan kahramânelerin öne çıkan özellikleri başlıklara yansıtılarak tematik bir bakış açısı sunulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Abbâsîler , Büveyhîler , Selçuklular , Halife , Vezir , Kahramâne , Harem

Kaynakça

• Al Rudainy, Reem Saud, The Role of Women in the Būyid and Saljūq Periods of the Abbasid Caliphate (339- 447/950-1055C447-547/1055-1152): The Case of Iraq, Exeter University, Arab and Islamic Studies, Doktora Tezi, Exeter 2014.
• Arîb b. Sa‘d, Sılatü Târîhi’t-Taberî, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Dârü Süveydân, Beyrut ts.
• Bauer, Karen, “Debates on Women’s Status as Judges and Witnesses in Post- Formative Islamic Law”, Journal of the American Oriental Society, C CXXX, S.1, 2010, s. 1-21.
• Bowen, Harold, The Life and Times of ʻAlī ibn ʻĪsā, Cambridge University Press, Cambridge 1928.
• Burgu, Abdullah, Abbâsî İmparatorluğunun Çöküşü: Vezir İbnü’l-Furât Ailesinin Mali Politikaları ve İktidar Kavgaları, Hikmetevi Yayınları, Konya 2024.
• Cevâd, Mustafa, Seyyidâtü balâti’l-Abbâsî, Dârü’l-Keşşâf, Beyrut 1950.
• Dûrî, Abdülazîz, en-Nuzumü’l-İslâmiyye, Merkezü Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, Beyrut 2008.
• Dündar, Abdulhamit, “Sitti Zübeyde’den Zümrüd Hatun’a Bir Türbenin Kimliği Meselesi”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, S. 34, 2024, s. 363-385.
• El-Azhari, Taef, Queens, Eunuchs and Concubines in Islamic History, 661–1257, Edinburgh University Press, Edinburgh 2019.
• El-Cheikh, Nadia Maria, “The Qahramâna in the Abbasid Court: Position and Functions”, Studia Islamica, S. 97, 2003, s. 41-55.
• Ezdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Zâfir, Ahbârü’d-düveli’l-münkati‘a, thk. Alî Ömer, Mektebetü’s-Sekâfati’d-Dîniyye, Kahire 2001.
• Gözübenli, Beşir, “Day‘a”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C IX, s. 57-58.
• Güner, Ahmet, “Muizzüddevle”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C XXXI, s. 99-100.
• Güner, Ahmet, “Müttakī-Lillâh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C XXXII, s. 223-224.
• Hacıyev, Khanoghlan, Irak Büveyhîleri’nin Kuruluşu ve Muizzüddevle Dönemi (334- 356/945-967), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012.
• Hançabay, Halil İbrahim, Abbâsîler Döneminde Vezirlik (295-530/908-1136), Klasik Yayınları, İstanbul 2017.
• Hasan, Sûlâf Feyzullah, Devrü’l-cevârî ve’l-kahramânât fî dâri’l-hilâfeti’l-Abbâsiyye, Dârü ve Mektebetü Adnân, Bağdat 2013.
• Hatalmış, Ali, Abbasî Halifelerinin Ümmüveled Eşleri, İlâhiyât Yayınları, Ankara 2020.
• Hemedânî, Ebü’l-Hasen Muhammed b. Abdülmelik, Tekmiletü Târîhi’t-Taberî, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Dârü Süveydân, Beyrut ts.
• Husrî, Ebû İshak İbrâhim b. Alî, Cem‘ü’l-cevâhir fi’l-mülah ve’n-nevâdir, thk. Alî Muhammed el-Bicâvî, Dârü’l-Cîl, Beyrut 1987.
• İbn Dihye el-Kelbî, Kitâbü’n-Nibrâs fî târîhi hulefâi Beni’l-Abbâs, thk. Abbâs el-Azzâvî, Matba‘atü’l-Ma‘ârif, Bağdat 1946.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed, Cemheretü ensâbi’l-Arab, thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Dârü’l-Ma‘ârif, Kahire 1962.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed, er-Resâil, thk. İhsân Abbâs, Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, Beyrut 1987.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Alî, el-Muntazam fi’t-târîhi’l-mülûk ve’l- ümem, thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ, 19 Cilt, Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed, el-Kâmil fi’t-târîh, thk. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî, 11 Cilt, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1987.
• İbnü’l-İmrânî, Muhammed b. Alî, el-İnbâ fî târîhi’l-hulefâ, thk. Kâsım es-Sâmerrâî, Dârü’l-Âfâki’l-Arabiyye, Kahire 1999.
• İbnü’s-Sâî, Ebû Tâlib Alî b. Enceb, Nisâü’l-hulefâ, thk. Mustafa Cevâd, Dârü’l- Ma‘ârif, Kahire 1993.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Alî, Me’âsirü’l-inâfe fî me‘âlimi’l-hilâfe, thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, 3 Cilt, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut ts.
• Kallek, Cengiz, “Dânek”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C VIII, s. 457-458.
• Karaman, Dursun, İslâm Hukuk ve Siyaset Düşüncesinde Mezâlim Teorisi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2023.
• Karan, Cuma, “Abbasi Sarayında Ümmüveledlerin Yönetime Etkisi: Hayzürân, Şağab ve el-Kahramâniye Örneği”, İlahiyat Tetkikleri Dergisi, S. 54, 2020, s. 379- 402.
• Kaymak, Suat, Abbasi Halifesi el-Kaim Biemrillah ve Dönemi (1031-1075), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2014.
• Kehhâle, Ömer Rızâ, A‘lâmü’n-nisâ, 5 Cilt, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1984.
• Kitâbü’l-Uyûn ve’l-hadâik, thk. Ömer Saîdî, el-Ma‘hedü’l-Firansî, Dımaşk 1972.
• Kitapçı, Zekeriya, Abbasi Hilafetinde Örnek Bir Türk Anası Şağab Hatun (Doğ. H. 264/ Ölm. H. 321/933), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1991.
• Marmer, David Bruce Jay, The Political Culture of the Abbasid Court, 279-324 (A.H.), Princeton University, Near Eastern Studies, Doktora Tezi, Princeton 1994.
• Massignon, Louis, The Passion of al-Hallaj, çev. Herbert Masson, 4 Cilt, Princeton University Press, Princeton 2019.
• Merçil, Erdoğan, “Besâsîrî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C V, s. 528-529.
• Mernissi, Fatima, The Forgotten Queens of Islam, çev. Mary Jo Lakeland, The University of Minnesota, Minneapolis 1993.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn, et-Tenbîh ve’l-işrâf, thk. Abdullah İsmâil es- Sâvî, Dârü’s-Sâvî, Kahire ts.
• Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed, Kitâbü Tecâribi’l-ümem, thk. H. F. Amedroz-D. S. Margoliouth, 2 Cilt, Matba‘atü’ş-Şeriketi’t-Temeddün, Kahire 1914.
• Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed, The Eclipse of the ‘Abbasid Caliphate, çev. H.F. Amedroz-D.S.Margoliouth, 2 Cilt, Kemp Hall Press, Oxford 1921.
• Râcihî, Muhammed b. Süleyman, “ez-Zeynebiyyûn ve Eseruhum fi’l-Hayâti’s- Siyâsîyye ve’l-İlmiyye fi’d-Devleti’l-Abbâsiyye”, Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye Mecelletü’l-Ulûmi’l-İnsâniyye ve’l-İctimâ‘iyye, S. 5, 1428, s. 192-235.
• Reşîd b. Zübeyr, Kitâbü’z-Zehâir ve’t-tuhaf, thk. Muhammed Hamîdullah, Kuveyt 1959.
• Rûzrâverî, Ebû Şücâ‘Muhammed b. Hüseyn, Zeylü Tecâribi’l-ümem, thk. H. F. Amedroz-D. S. Margoliouth, Matba‘atü’ş-Şeriketi’t-Temeddün, Kahire 1916.
• Sâbî, Hilâl b. Muhassin, Kitâbü’l-Vüzerâ ev tuhfetü’l-ümerâ fî târîhi’l-vüzerâ, thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, Mektebetü’l-A‘yân, Kahire 1958.
• Sâbî, Hilâl b. Muhassin, Rüsûmü dâri’l-hilâfe, thk. Mîhâîl Avvâd, Dârü’r-Râidi’l- Arabî, Beyrut 1986.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. İsmâîl, Simârü’l-kulûb fi’l-muzâf ve’l-mensûb, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Dârü’l-Ma‘ârîf, Kahire 1965.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu, Mir’âtü’z-zamân fî tevârîhi’l- a‘yân, thk. Muhammed Berekât vd., 23 Cilt, Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, Dımaşk 2013.
• Sûlî, Ebû Bekr Muhammed b. Yahyâ, Edebü’l-küttâb, thk. Muhammed Behcet el- Eserî, el-Matba‘atü’s-Selefiyye, Kahire 1341.
• Sûlî, Ebû Bekr Muhammed b. Yahyâ, Kısmün min ahbâri’l-Muktedir-Billâh el-Abbâsî, thk. Halef Reşîd Nu‘mân, Dârü’ş-Şuûni’s-Sekâfeti’l-Âmme, Bağdat 1995.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, 10 Cilt, Dârü’l-Ma‘ârif, Kahire 1968.
• Tenûhî, Ebû Alî Muhassin b. Alî, el-Ferec ba‘de’ş-şidde, thk. Abbûd eş-Şâlcî, 5 Cilt, Dâru Sâdır, Beyrut 1978.
• Tenûhî, Ebû Alî Muhassin b. Alî, Nişvârü’l-muhâdara ve ahbârü’l-müzâkere, thk. Abbûd eş-Şâlcî, 8 Cilt, Dâru Sâdır, Beyrut 1971.
• Yeniçeri, Celal, “Mezâlim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C XXIX, s. 515-518.
• Yılmaz, Saim, Mu‘tazıd ve Müktefî Döneminde Abbâsîler, Kayıhan Yayınları, İstanbul 2006.
• Yılmaz, Saim, “Abbâsîlerin Siyasî Çöküş Dönemi Halifelerinden Kâhir-Billâh (320-322/932-934)”, İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi, S. 12, 2008, s. 71-103.
• Yılmaz, Saim, “Abbâsîler’de Üstâdârlık Müessesesinin Ortaya Çıkışı”, İslâm Araştırmaları Dergisi, S. 21, Ocak 2009, s. 1-24.
• Yılmaz, Saim - Sazak, Ömer, “Doğu Bağdat’ta Dârülhilâfe’nin Ortaya Çıkışı ve Burada İnşa Edilen Saraylar (279-334/892-945)”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C XXII/S. 42, 2020, s. 285-313.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ, thk. Şuayb el-Arnaût vd., 17 Cilt, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1981.