ADANA KENTSEL KÜLTÜR VARLIKLARI ENVANTERİ 2004 - 2005

Yıl 2009, Sayı: 7, 45 - 70, 01.09.2009

İpek Durukan Figen Karaman Duygu Saban Onur Erman

Öz

Adana, çok eski çağlardan itibaren önemli bir konaklama ve yerleşim yeri olmuştur. Adana'nın kentsel doku­su, kentin zengin tarihini, kültürel çeşitliliğini, sıcak ve nemli iklimine bağlı yöresel özelliklerini yansıtan mimar­lık ürünleriyle kendine özgü bir yapı sergiler. Kentin fiziksel yapısında, 16. yüzyılda Osmanlı egemenliği altın­da, Ramazanoğulları idaresinde oluşan ticari merkezdeki anıtsal yapılar ile güçlü bir mimarlık geleneğinin ürünü olan 19. yüzyıl geleneksel konudan ayrı bir yer tutar. Bunun yanı sıra 19. yüzyıl sonlarından 20. yüzyıl ortala­ma kadar gerçekleşen ve büyük ölçüde tarımda makineleşme ve sanayileşme ile ortaya çıkan ekonomik deği­şimlerin sonuçlarının fiziksel çevreye yansıdığı 1930'lardan, 1970'lerin sonlarına kadar uzanan dönem de önem­lidir. Bu dönemde üretilen büyük bölümünü kamu yapılan ile konutların oluşturduğu, nitelikli modern mimarlık ürünleri de Adana'nın mimari ve kentsel karakterinin belirlenmesinde önem taşır. Adana kentsel dokusunda, özellikle 1998 Depremi sonrasında hızlanan ve temelde düzensiz kentleşmenin neden olduğu yok oluş sürecinden geriye kalan kültür varlıklarının belgelenmesi amacı ile Kasım 2004 - Mayıs 2005 döneminde, TÜBA-TÜKSEK Türkiye Kültür Envanteri Projesi kapsamında, Adana İli Kentsel Kültür Var­lıkları Belgeleme Çalışması gerçekleştirilmiştir. Bu çalışma ile Türkiye Kültür Envanteri Projesi'nin kentsel mimarlık belgeleme sistemine katkı hedeflenmektedir.2004 -2005 yıllarında Adana Kentsel Kültür Varlıkları Belgeleme Projesi kapsamında il merkezinde yaptığı­mız çalışma, 1937'de Hermann Jonsen tarafından hazırlanan imar planı sınırlan içinde gerçekleştirilmiştir. Söz konusu sınırlar, 1998 yılında onaylanan Adana Koruma Amaçlı İmar Planı'nın kapsadığı tarihi merkezin ve geleneksel yapılamayanı sıra Adana il merkezi genelinde 1970'lerin sonuna kadar oluşan kentsel dokuyu ve mimarlık ürünlerini de içermektedir. Çalışmanın kapsamının geniş tutulması, Adana kentinde bütüncül bir belgeleme çalışmasının gerçekleştirilmesine olanak sağlamış ve bu kapsamda 684 yapı adası, 12 kentsel öğe ve 734 adet yapı belgelenmiştir. Bu çalışma ile Adana kent merkezinin, halen özgün niteliğini sürdüren pek çok yapı ve kentsel öğeyi bün­yesinde barındırdığı görülmüştür. Ayrıca kentsel ölçeğin ve işlevsel karakterin de bir ölçüde korunduğu kabul edilebilir. Buna karşın, özellikle geleneksel merkezde, mevcut parsel sınırları içinde, tek yapı ölçeğinde yıkım ve yenilemelerin yapıldığı, günümüze kadar ulaşabilen tarihi yapıların çoğunun bakımsız kaldığı ve özgün niteliklerine uygun olmayan bir şekilde kullanıldığı da görülmektedir. Cumhuriyet Dönemi'nde Jansen Planı ile gelişen bölgelerde de, arazi değerlerindeki artış nedeniyle, 2-4 katlı, nitelikli modem mimarlık ürünle­rinin, yerlerini çok katlı yapılara bırakmaya başladığı ve mevcut kentsel dokuda yoğunlaşmanın ortaya çık­tığı gözlemlenmiştir.Adana Kentsel Kültür Varlıkları Belgeleme Çalışması, Türkiye Kültür Envanteri Projesi kapsamında modem mimarlık ürünlerini de içine alan ilk kapsamlı belgeleme çalışması olması açısından önem taşımaktadır. Bu çalışma ile bütüncül bir yaklaşım benimsenerek, geleneksel yapıların ve Cumhuriyetin ilk yıllarına ait yapıla­rın yanı sıra yakın dönem yapılarının da belgelenmesinin gerekliliği vurgulanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Adana geleneksel konutları, sofa, çıkma, saçak, toprak dam, bağdadi, hımış, Cumhuriyet Dönemi Türk mimarisi, modern mimarlık, müstakil konut, apartman, betonarme karkas yapı.

ADANA, INVENTORY OF URBAN CULTURAL HERITAGE 2004-2005

Öz

The city of Adana has been an important place of settlement for centuries. The town presents a unique urban fabric of structures reflecting Adana's rich history, cultural diversity, hot and humid climate and local character. The monumental buildings in the commercial centre erected in the 16th century under the control of the Ramazanoğulları Principality during Ottoman rule and the 19th century residential buildings display a powerful architectural tradition and together contribute to the physical structure of the city. Moreover, public buildings and modern residential structures produced between the 1930s and 1970s constitute an important place in the formation of the town's architectural and urban character. These buildings reflect the economic prosperity mostly in relation with the development in the agricultural mechanization and industrialization that took place between the end of the 19th century and the mid 20th century. Aiming to document the surviving architectural heritage from uncontrolled urbanisation and fast deterioration which gained speed after the 1998 Earthquake, The Inventory of the Urban Cultural Heritage of the City of Adana was undertaken between November 2004 and May 2005 with the goal to contribute to Turkey's Cultural InventoryProject. The Inventory of the Urban Cultural Heritage of the City of Adana was realized within the boundaries of the development plan prepared by Jansen in 1937. The study area covers the historic centre and traditional buildings which were included in the Adana Development Plan for Conservation approved in 1998, as well as the urban fabric and architectural products constructed until the end of the 1970s. The selection of a large study area enabled the realization of a holistic documentation and within this context 684 urban blocks, 12 urban elements and 734 buildings were documented. The study revealed that the town centre still accommodates several buildings and urban elements that retain their original quality. Furthermore, the urban fabric and functional character remains intact to a certain extent. However, rapid deterioration in the architectural fabric has been experienced, as demolition and rebuilding activities in the town centre have generally been realized on a plot-by-plot basis concerning drastic changes in the character of the structural design. The majority of the surviving historic buildings, on the other hand, are neglected and under inappropriate uses regardless of their original character. It was also revealed that 2-4 storey modern residential buildings within the more recently developed northern areas according to Jansen'splan have been replaced with higher buildings due to land speculation which has generated density in the existing urban fabric. Within the framework of Turkey's Cultural Inventory Project, The Inventory of the Urban Cultural Heritage of the City of Adana is significant for being the first comprehensive inventory, documenting modern architectural products. The study aims to emphasize the necessity of adopting a holistic approach and documenting urban cultural entities of the near past as well as traditional and Early Republican ones

Anahtar Kelimeler

Traditional houses of Adana, sofas, bays, eaves, clay roofs, lathing, timber construction with brick filling, Turkish architecture in the Republican era, modern architecture, detached houses, apartment complexes, concrete-framed construction.

Kaynakça

• Adana İmar Planı, 1966. Adana İmar Planı. İller Bankası, Ankara.
• Durukan İ., F. Karaman, D. Saban, O. Erman, D. Baş Yanarateş, G. Ramazanoğlu, 2006.
• Adana Kentsel Kültür Varlıkları. Adana Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü Envanter Dizisi: 1, Adana.
• Karaman Durmuş, F., 1992. Adana Geleneksel Konut Mimarisinin İncelenmesi ve Ulucami Çevresi İçin Koruma Amaçlı Bir Çalışma. İstan¬ bul Teknik Üniversitesi, İstanbul (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Kurt, Y., 1992. XVI. Yüzyıl Adana Tarihi. Hacettepe Üniversitesi Sos¬ yal Bilimler Enstitüsü, Ankara (Yayımlanmamış Dok¬ tora Tezi).
• Oral Saban, F.D., 1996. Onaltıncı Yüzyılda Adana Kentinin Fiziksel Yapısı. Çuku¬ rova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Tunç, G., 1978. Taş Köprülerimiz. Karayolları Genel Müdürlüğü Yayın¬ ları no: 237, Ankara.