ÇAYÖNÜ: ÇANAK ÇÖMLEKSİZ NEOLİTİK DÖNEM'E TARİHLENEN BİR YERLEŞİM YERİNDE KORUMA VE ALAN DÜZENLEME UYGULAMASI

Yıl 2010, Sayı: 8, 141 - 154, 01.09.2010

Mehmet Özdoğan

Öz

Çayönü, uygarlık tarihinin en önemli dönüşümlerinin yaşandığı, Neolitik Dönem olarak adlandırılan 3 binyılı aşkın bir süreyi, göreli olarak iyi korunmuş yapı kalıntıları, zengin buluntu topluluğu ile en iyi temsil eden önem­li kazı yerlerinden biridir. Çayönü kazılarında geniş alanların kazılabilmiş olması, art arda gelen kültürel evre­leri, o dönem yaşamını diğer kazı yerlerinden göremediğimiz ayrıntıyla tanıtabilmiş ve buranın önemini daha da artırmıştır. Bilimsel açıdan taşıdığı önemin yanı sıra, etkileyici güzelliği olan doğal çevredeki konumu yerle­şimi, gezmeye gelen açısından daha da çekici bir duruma getirmiştir. Ancak ortaya çıkan yapı kalıntıları, doğa ve insan tarafından kolayca tahrip edilebilecek niteliktedir ve yerinde korunması hemen hemen olanaksızdır. 1964 yılından itibaren aralıklı olarak süren kazı çalışmaları 1991 yılında sona erdiğinde, açılmış olan alanın korun­ması ve sayıları giderek artan ziyaretçilere anlamlı bir şekilde sunulması, proje ekibinin karşı karşıya kaldığı önemli bir sorun olmuştur. Çayönü, çok uzun bir dönemi temsil eden ellinin üzerinde yapı katının yanı sıra, kazı sürecinde açılan sondajlar ve derin açmalar nedeniyle, konunun uzmanı olmayanların kolay algılayamayacağı bir duruma gelmişti. Bu bağlamda verilen ilk karar, bu yerleşimin topluma aktarılmasında hangi tabakaların ve hangi yapıların seçilerek sergileneceği olmuş ve yerleşimde kültürel değişimi en iyi yansıtan dört evrenin sergi­lenmesine karar verilmiştir. Uygulamanın ilk aşamasında mevcut kalıntıların korunmasına çözüm olarak, tüm özgün kalıntılar gömülmüş ve kazı alanı gelişim sürecini yansıtacak şekilde kademelendirilmiştir. Oluşturulan bu kademelerin üzerinde, seçilmiş olan tabakalar birebir benzerlerine uygun olarak yeniden yapılmıştır. Böyle­likle koruma için bir çatı örtüsü yerine, yerleşimi doğal çevre ortamıyla bütünleştirecek bir sergileme düzeni oluşturulabilmiştir. Projenin uygulamaya geçirilememiş aşaması ise, çevre düzenlemesi ile yakın çevresindeki diğer kültür ve doğa varlıklarıyla Çayönü'nün bütünleşmesinin sağlanmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Çayönü, Neolitik Çağ, koruma, açık hava müzesi, alan yönetimi

ÇAYÖNÜ: PROTECTION AND SITE MANAGEMENT OF A PRE POTTERY NEOLITHIC SITE

Öz

Çayönü is one of the most outstanding sites of the Neolithic period; the life span of the site covers the full extent of the formative process of the Neolithic period. Çayönü is one of the few sites where it is possible to see how the Neolithic way of life began by living in simple round hut-like structures which later developed into rectan­gular multi-functional houses. Due to the fact that the excavations were carried out on a large scale, exposing extensive areas, Çayönü stands as one of the most informative sites of this period. Thus, what has been exposed at Çayönü is of critical importance, laying the foundations of our present-day civilization. Along with its architectural remains, the environmental setting of the site, nearby the Hilar travertine formations is extreme­ly appealing, also presenting a challenging vista of the East Taurus Range. In spite of the significance of its architectural remains in the history of civilization, what has been exposed, con­sists of walls constructed by laying cobble-like pebbles with no binding material, thus vulnerable to the destruc­tion of both men and nature. Moreover, since the beginning of excavations in 1964, work had been carried out on different levels, partially disturbing other architectural layers, at the same time exposing others to natural ero­sion. Up to 1990's, the site was mainly known and visited by experts; however, in time, Çayönü began attract­ing increasing numbers of visitors, who were mostly disappointed with what they encountered. To a non-expert on Neolithic architecture, excavated areas, besides having no appealing appearance, were almost impossible to perceive. Thus, it was considered necessary to develop a strategy that would combine two objectives: protection of the excavated remains and taking the necessary steps to design the site as an open air museum. Prehistoric sites, regardless of their significance, are rarely available to general public. In this respect, besides the difficulties encountered in preservation and in restoration, the need for an intellectual background that is necessary to appreciate their significance, also stands as a major drawback. Being aware of these difficul­ties, an ambiguous site management project had been designed for the restoration, renovation of the archi­tectural remains, and to develop the site as an open-air museum. The master plan of this project comprised a number of work-packages, including open-air museum, site museum, natural reserve area, experimental archaeology area, village museum etc. Among these, from 1989 to 1991 only a part of the open-air site muse­um had been accomplished. On this line, the following decisions were taken: the site should not be cut-off from its environment, thus no part of it would be roofed over; the original remains will be buried, as this was seen as the only means for their future protection; only the most diagnostic remains representing the four major stages of development will be displayed; the phases to be displayed will be, the round houses, grills, cell buildings and large rooms; for display, one to one models of the buildings will be used; the display, besides revealing major architectural structures, should also reflect the changing pattern of settlement planning. With these objectives, the eastern section of the exca­vated area had been filled in, terraced and models of the buildings were made, thus while providing the visitors evolutionary stages of the site within its natural environment, at the same time protecting the original remains

Anahtar Kelimeler

Çayönü, Neolithic period, preservation, open-air museum, site management