CULTURAL HERITAGE OF OIL INDUSTRY IN TURKEY: BATMAN AND ATAŞ REFINERIES

Yıl 2022, Sayı: 26, 31 - 54, 15.12.2022

Nida Naycı Tolga Bozkurt

https://doi.org/10.22520/tubaked2022.26.002

Öz

The Industrial Revolution which was originated from Europe based on coal energy and steam power, has passed into a new phase with the discovery of petroleum as an alternative energy resource after mid 19. century. ‘Petroleum Age’ as named after the era, has constituted second era of global industrialization having significant public, economic and political impacts worldwide. Modern oil industry has included phases of extracting crude oil beneath land, refining process, storage, transmission to retail areas, consumption with energy purposes and re-process of secondary products. Parallel to its production process; new types of industrial and architectural context including petroleum camps in extraction sites, storage and transfer locations, oil refineries housing process units, research laboratories, administrative offices, ‘company towns’ designed for the company staff, oil stations and infrastructural developments, have been generated in different geographies. Despite its significant impact in historical and geographical context, studies related to industrial and architectural heritage of oil industry has been limited. Purpose of this study is to discuss cultural heritage of oil industry in Turkey which was given special emphasis during industrialization movement of Turkish Republic. For this purpose, Batman and ATAŞ Oil Refineries and their housing areas (lodgments), which were constructed in second industrial age of Republican Period (1950-80), have been comparatively analyzed to discuss their significance within the framework of industrial and architectural heritage of Turkey.

Anahtar Kelimeler

Turkey, Oil Industry, History, Cultural Heritage, Batman, ATAŞ

TÜRKİYE’DE PETROL SANAYİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ VE ENDÜSTRİ MİRASI BAĞLAMINDA BATMAN VE ATAŞ RAFİNERİ TESİSLERİ

Öz

Kömür enerjisi ve buhar gücüne dayalı makineleşmenin gelişmesiyle Avrupa’da başlayan Sanayi Devrimi; 19. yüzyıl ortalarında petrolün alternatif bir enerji kaynağı olarak keşfinden sonra yeni bir çağa girmiştir. ‘Petrol Çağı’ olarak da tanımlanan bu dönem, dünya sanayileşme tarihinin ikinci yarısını oluştururken farklı coğrafyalarda önemli toplumsal, ekonomik ve siyasal etkiler göstermiştir. Modern petrol sanayi, petrolün yer altından çıkarılması, rafineri tesislerinde işlenmesi, depolanması, tüketim yerlerine aktarımı, enerji amaçlı kullanımının yanı sıra yan sanayi üretimleri için yeniden işlenmesi gibi süreçleri içermektedir. Bu üretim aşamalarına koşut 19. yüzyıldan başlayarak dünyanın farklı coğrafyalarında eş zamanlı olarak petrol arama ve kamp sahaları, nakil ve iletim hatları, depolama tesisleri, içerisinde yönetim ve araştırma birimleri bulunan petrol rafineri ve işleme tesisleri, bu tesislerde çalışanlar için tasarlanan ‘şirket yerleşimleri’, akaryakıt satış istasyonları ve ulaşım altyapıları ile kapsamlı bir petrol sanayi mirası ortaya çıkmaktaydı. Tarihsel ve coğrafi bağlamda bu kadar etkili olmasına rağmen petrol sanayinin, sanayi ve mimarlık mirası içerisindeki önemine ilişkin çalışmalar kısıtlıdır. Bu çalışmanın amacı, dünyada olduğu gibi Türkiye’nin Cumhuriyet dönemiyle hızlanan sanayileşme hareketi içerisinde önemli bir yere sahip olan petrol sanayinin tarihsel gelişimine koşut ortaya çıkan yapılı çevre ve mimari birikiminin kültürel miras bağlamında incelenmesidir. Bu kapsamda, Cumhuriyet sonrası ikinci sanayi dönemi olarak kabul edilen 1950-80 yılları arasında Türkiye’de inşa edilen Batman ve ATAŞ Rafineri tesisleri ve lojman yerleşkeleri üzerinden karşılaştırmalı çalışma yapılarak Türkiye’nin hem modern mimarlık mirası; hem de endüstri mirası bağlamı içerisindeki yeri ve önemi tartışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Petrol Sanayi, Tarih, Kültürel Miras, Batman, ATAŞ

Kaynakça

• AKCAN, S. 2018. “Batman’da Petrolün Bulunması, Kente Sosyo Ekonomik ve Sosyokültürel Etkileri (1940-1970)”, Batman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Batman.
• AOGHS, 2019. The American Oil & Gas Historical Society, Kansas Oil Bloom, [https://aoghs.org/petroleum-pioneers/kansas-oil-boom] Erişim Tarihi (30.01.2020)
• DOUET, J. 2019. “The Heritage of the Oil Industry”, TICCIH, The International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage, [https://ticcih.org/wp-content/uploads/2020/01/TICCIH-Oil-Industry-Thematic-Report-2020.pdf] erişim tarihi: 23.02.2020.
• DOĞER, E. 2017. “İlkçağdan 21. Yuzyıla Aliağa Tarihi”, Aliağa Kent Kitaplığı Yayınları, İzmir.
• GÜMÜŞ, Ö. 2016. “Bir Şirket Kenti Olarak TPAO Batman Yerleşkesinin Toplumsal-Mekansal Okuması”, Mardin Artuklu Üniversitesi, Mimarlık Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Mardin.
• T.C BAŞBAKANLIK DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI, 1963. I. Beş Yıl Kalkınma Planı, 1963-1967, Ankara.
• T.C BAŞBAKANLIK DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI, 1967. II. Beş Yıl Kalkınma Planı, 1968-1972, Ankara.
• ERTAN, F.T. 2015. “Petrol Rafinericiliğinde Öncü Bir Kuruluş: İPRAŞ’tan TÜPRAŞ’a”, Kocaeli Tarihi Sempozyumu, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli. [http://www.kocaelitarihisempozyumu.com/bildiryler2/143.pdf;erişim tarihi 12.11.2019]
• HEIN, C. 2018. “Oil Spaces: The Global Petroleumscape in the Rotterdam/The Hague Area”, Journal Of Urban History, Vol. 44(5), 887– 929.
• HEIN, C. SEDIGHI, M. 2016. “Iran’s Global Petroleumscape: The Role of Oil in Shaping Khuzestan and Tehran”, Architectural Theory Review, 21:3, 349-374.
• HARTLEY, J. 2007. “Abadan, Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia, ed. M., Dumper, B.E., Stanley, ABC-Clio Publish., 1-3.
• KORALTÜRK, M. 2013. “Enerji Dolu 80 Yıl”, Turcas Kültür Yayınları, İstanbul.
• LIFE MAGAZINE, 1937. Oil City of Tomorrow (Shell), 12 June 1937.
• MIR-BABAYEV, Mir-Y. 2018. “The Construction of Unique Baku-Batum Pipeline in the Trans-Caucasus”, Engineering and Applied Sciences, Vol. 3:5 129-133.
• PETROL OFİSİ, 1957. “Petrol Ofisi Faaliyetleri 1950-1957”, Petrol Ofisi Yayınları, Ankara.. ÖZCAN, H.E. 2006. “Fotoğraflarla Ulusal Petrol 1929-1954, Türkiye Petrolleri A.O”, TPAO Arama Daire Başkanlığı Arşiv ve Tarih Yayınları I, Ankara.
• SEDIGHI, M., ALBADER, B. 2019. “Framing a New Discourse On Petromodernity: The Global Petroleumscape and Petroleum Modernism”, Planning Perspectives, Volume 34: 2, 345-353.
• SIRIM, V. 2017. “Sultan II. Abdülhamid’in Petrol Politikası”, BJSS Balkan Journal of Social Sciences / Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 6:12, 125-132.
• SİİRT VALİLİĞİ, 1967. “Siirt İl Yıllığı”, Ajans Türk Matbaacılık, Ankara.
• ŞAVKILI, C. 2019. “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminden Demokrat Parti İktidarına Petrol Politikaları (1861-1950)”, Business and Management International Journal, 7(1): 373-402.
• ŞEN, A.,B. 2014. “Avrupa Kentsel Şartı Işığında Ataş Lojmanlarının İncelenmesi”, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin.
• TDV, İSLAM ARAŞTIRMALARI MERKEZİ, 2016. İslam Ansiklopedisi, “Abadan” maddesi [https://islamansiklopedisi.org.tr/abadan] Erişim Tarihi (13.12.2019)
• THE ILLUSTRATED LONDON NEWS, 1951. 8 Eylül 1951 tarihli sayısı, arşiv no: BL_abadan_19510908_045_0012.
• TMH, 2006. “İzmit Tüpraş Rafinerisi (İPRAŞ)”, Türkiye Mühendislik Haberleri, Sayı 442-443 2006/2-3 , 126-132. [http://www.imo.org.tr/resimler/ekutuphane/pdf/39.pdf] Erişim Tarihi (3.02.2020)
• TPAO, 1958. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı Faaliyetleri II, Güzel İstanbul Matbaası, Ankara.
• TPAO, 1969. 15. Kuruluş Yılında Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı, Dönmez Ofset, Ankara.
• US NATIONAL PARKS SERVICE, 2017. Oil Region National Heritage Area, US Department of Interior, [https://www.nps.gov/places/oil-region-national-heritage-area.htm] Erişim Tarihi (12.02.2020)
• YENİ MERSİN GAZETESİ, 1962. Yeni Mersin, 06 Ekim 1962, Yıl: 35, Sayı: 10213
• YERGİN, D. 1991. Petrol: Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü, (çev. Kamuran Tuncay), İş Bankası Kültür Yayınları.
• YÜCEL, F.T. 2016. “Cumhuriyet Türkiyesi’nin Sanayileşme Öyküsü”, TTGV Yayını, Ankara.
• URL-1 Oil wells in Baku [https://commons.wikimedia.org/wiki/] Erişim Tarihi: 06.10.2021
• URL-2 Historical Images of Baku [https://commons.wikimedia.org/wiki/] Erişim Tarihi: 06.10.2021
• URL-3 [https://aoghs.org/petroleum-pioneers/kansas-oil-boom-2/] Erişim Tarihi: 15.04.2020
• URL-4 [https://www.parsons.com/about/timeline/] Erişim Tarihi: 18.09.2021