PAST AND PRESENT OF İSTANBUL-BEBEK (HÜMAYÛNABÂD) MOSQUE

Yıl 2022, Sayı: 26, 87 - 108, 15.12.2022

Sezgi Giray Küçük

https://doi.org/10.22520/tubaked.2022.26.005

Öz

Bebek Mosque, is one of the first structures built when Bebek village was established in 1725. The mosque, which was of wooden construction in the 18th century, was rebuilt in 1913 by Architect Kemalettin on the same place as masonry, with a different plan scheme. The aim of this study is to reveal the change of Bebek Mosque, which is one of the important cultural assets of the Bosphorus, from its construction to the present. In this context, Ottoman and Republic Archive documents, old photographs, engravings and maps, files related to the past repairs of the mosque in the archives of the 1st Vakıflar Regional Directorate, and current photographs showing the current situation were used. As a result of the examinations, it was found that the Bebek Mosque, which is still standing today, was repaired with cement-based materials in the 1960 repair, as can be seen in many historical buildings repaired at that time, original gypsum revzenes were removed and renewed with cement, cement was used in plasters and mortars, and for this reason, and due to its location by the sea, it has been determined that the salt crystallization problem is seen throughout the structure. In addition to this, the changes made in the plan scheme caused the mosque to move away from its originality. With the 2019-2022 restoration, the plan of the building was made original, the negative salt effect and other problems were eliminated and the mosque was plastered. In this study, it is aimed to reveal that the history of the Bebek district, which is symbolized by the Bebek Mosque, which is a Republican period structure, actually dates back to much earlier and that there was a mosque with a hipped roof in the 18th century in place of the Bebek Mosque, which is seen today. Regardless of which period they belong to, the preservation of cultural assets that have a place in the past of the city should be transferred to future generations by restoring them with materials and techniques appropriate to their essence.

Anahtar Kelimeler

restoration, repair, cultural assets, Bebek, mosque

İSTANBUL-BEBEK (HÜMAYÛNABÂD) CAMİSİ'NİN DÜNÜ VE BUGÜNÜ

Öz

Bebek semtinin simge yapılarından Bebek Camisi, 1725’te Bebek köyü kurulurken kırma çatılı, L plan şemalı bir köy camisi niteliğinde inşa edilmiştir. 1913 yılında ise bu cami yıkılarak yerine farklı bir plan şemasıyla, kubbeli, kâgir, revaklı, dikdörtgen planlı yeni bir cami, Mimar Kemalettin Bey tarafından tasarlanarak inşa edilmiş olup bu cami günümüzde de varlığını sürdürmektedir. Bu çalışmanın amacı, Boğaziçi’nin önemli kültür varlıklarından Bebek Camisi’nin inşasından günümüze geçirdiği değişimi gözler önüne sermektir. Bu kapsamda, Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivi belgeleri, eski fotoğraf, gravür ve haritalar, Vakıflar 1. Bölge Müdürlüğü Arşivi’nde yer alan, caminin geçmiş dönem onarımlarına ilişkin dosyalar ve günümüz fotoğrafları kullanılmıştır. Yapılan incelemeler sonucunda, günümüzde ayakta olan Bebek Camisi’nin 1960 yılı onarımında, o dönemde yapılan pek çok eski eser onarımında görüldüğü gibi, çimento esaslı malzemeler ile onarıldığı, özgün alçı revzenlerin sökülerek çimento ile yenilendiği, sıvalarda ve harçlarda çimento kullanıldığı, bu sebeple ve deniz kenarında konumlanması sebebiyle tuz kristallenmesi (çiçeklenme) probleminin yapının genelinde görüldüğü tespit edilmiştir. Bunun yanı sıra plan şemasında yapılan değişiklikler de caminin özgünlükten uzaklaşmasına sebep olmuştur. 2019-2022 restorasyonuyla yapının planı özgün haline getirilmiş, olumsuz tuz etkisi ve diğer problemler giderilerek cami onarılmıştır. Bu çalışmada, bir Cumhuriyet dönemi yapısı olan Bebek Camisi ile sembolize edilmekte olan Bebek semtinin tarihinin aslında çok daha eskiye dayanmakta olduğu ve günümüzde görülen Bebek Camisi’nin yerinde 18. yüzyılda, kırma çatılı bir caminin olduğu gözler önüne serilmek istenmiştir. Hangi döneme ait olursa olsun kentin geçmişinde yeri olan kültür varlıkları korunmalı, özüne uygun malzeme ve tekniklere restore edilerek gelecek kuşaklara aktarılmalıdır.

Anahtar Kelimeler

restorasyon, onarım, kültür varlığı, Bebek, cami

Kaynakça

• AHUNBAY, Z., 2004. “Meşruta”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 29: 387-388, İstanbul.
• AKTEPE, M. M., 1989. “Ahmed III”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 2: 34-38, İstanbul.
• ANTEL, A., 2012. “Geçmişten Günümüze Cami Mimarisinin Gelişimi”, 1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozyumu, Gelenekten Geleceğe Cami Mimarisinde Çağdaş Tasarım ve Teknolojiler, 2-5 Ekim 2012, İstanbul: 257-262.
• BALTACI, C., 2004. “Mektep” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 29: 6-7, İstanbul.
• BATUR, A., 2008. “Bebek Camisi” Ed. Afife Batur, Mimar Kemaleddin Yapıları Rehberi: 62-63. İstanbul, Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi.
• BATUR, A., 2009. “Bebek Camisi”, Ed. Afife Batur, İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü Mimar Kemaleddin Proje Kataloğu: 16. Ankara, TMMOB Mimarlar Odası ve Vakıflar Genel Müdürlüğü Ortak Yayını.
• BEBEK, 1895. “Bebek”, Görseller Arşivi (Demirbaş No. FKA_001662). İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, İstanbul.
• BEBEK CAMİ, t.y. “Bebek Cami”. Kartpostallar Koleksiyonu (Demirbaş No. Krt_005479), İBB Atatürk Kitaplığı, İBB Kütüphaneleri, İstanbul.
• BERGGREN, G., t.y. “Vue de Bebek”, Görseller Arşivi (Demirbaş no. FKA_004207) İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, İstanbul.
• “BEŞİKTAŞ”, 2014. Beşiktaş İlçesi Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri. (2014). İstanbul, Beşiktaş Belediyesi Plan ve Proje Müdürlüğü.
• BEŞİKTAŞ-BEBEK, 1929. “Beşiktaş-Bebek ve civarı haritasıdır”. Haritalar Koleksiyonu (Demirbaş No. Hrt_006998). İBB Atatürk Kitaplığı, İBB Kütüphaneleri, İstanbul.
• BEŞİKTAŞ-BEBEK, 1938. “Beşiktaş-Bebek-Dolmabahçe arası istikamet haritasıdır”. Haritalar Koleksiyonu (Demirbaş No. Hrt_006246). İBB Atatürk Kitaplığı, İBB Kütüphaneleri, İstanbul.
• BEŞİKTAŞ-BEBEK HARİK, 1320. “Beşiktaş-Bebek harik mahallinin tanzim olunan haritası üzerine tayin ve tastik olunan istikamet haritasından dolayı istimlakı iktiza eden bir adet dükkan arsasıyla parke kaldırımlarının bir cihetinin istikamet-i hazırasını mai hatla irae etmek üzere harita-i musaddakadan ihraç olunan kopyasıdır.” Haritalar Koleksiyonu (Demirbaş No. Hrt_006995). İBB Atatürk Kitaplığı, İBB Kütüphaneleri, İstanbul.
• DASTARLI, E., 2015. “Mimar Kemaleddin Bey”, Türk Mimarisinde İz Bırakanlar: 385-396. Ankara, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı.
• ERDEM, P. N., 1981. Mühendislik Jeolojisi., İstanbul, İDMM Akademisi Yayınları.
• GALİTEKİN, A. N., v.d., 2001. Ayvansarayî Hüseyin Efendi, Ali Satı Efendi ve Süleyman Besim Efendi (2001). Hadikatü’l-Cevami: İstanbul Camileri ve Diğer Dini-Sivil Mimari Yapılar. İstanbul, İşaret Yayınları.
• GERMİYANOĞLU, C. 1961. “Bebek”. İstanbul Ansiklopedisi 5, 2326-2330, İstanbul.
• GİRAY KÜÇÜK, S. 2021. “Boğaziçi Bebek Semti Tarihi ve Yapıları”. İdealkent, 12/34, 1757-1802.
• GÖKTÜRK, H. (1961) “Bebek camii”. İstanbul Ansiklopedisi 5, 2332-2333. İstanbul.
• GÜLMEZ FRERES, t.y. “Bebek Koyu” (Demirbaş No. FKA_000134). Görseller Arşivi, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, İstanbul.
• İPŞİRLİ, M. 1993. “Cuma Selâmlığı” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 8, 90-92.
• JOAİLLER S.ve GÜLMEZ FRERES, t.y. “Bebek fotoğrafları” Görseller Arşivi (Kod: TNEHBEB001) SALT Arşiv, İstanbul.
• KAYRA, C., 1993. Bebek-Mekanlar ve Zamanlar. İstanbul, Akbank Kültür ve Sanat Yayınları.
• KOÇU, R. E. 1961a. “Bebek Hamamı”, İstanbul Ansiklopedisi 5: 2337, İstanbul.
• KOÇU, R. E. 1961b. “Bebek Kasrı Harabesi” İstanbul Ansiklopedisi 5, 2339-2340. İstanbul.
• ÖZ, T., 1987. İstanbul Camileri, 2. Cilt. Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• PROST, H. 1950. “Beşiktaş-Bebek imar planını gösterir haritadır. Deniz kıyısı Düzenlemesi. Plan No:1428”, Haritalar Koleksiyonu (Demirbaş No. Hrt_007305). İBB Atatürk Kitaplığı, İBB Kütüphaneleri, İstanbul.
• RUMELİ CİHETİ, 1926. “Rumeli Ciheti A 19-3 nolu pafta”. Haritalar Koleksiyonu (Demirbaş No. Hrt_002420), İBB Atatürk Kitaplığı, İBB Kütüphaneleri, İstanbul.
• SALT ARŞİV t.y. “Ülgen Ailesi albümü”, Görseller Bölümü, erişim kodu: TASUH8722, İstanbul.
• SALT ARŞİV, 1932. “Nesrin ve Mehmet Ali Bağana'ya ait Ankara, İstanbul ve İznik fotoğraflarının bulunduğu albüm”, Görseller Bölümü, erişim kodu: AFMSBBHAL10.
• SALT ARŞİV, 1938. “Ülgen Ailesi albümü”, Görseller Bölümü, erişim kodu: TASUH2826, İstanbul.
• SALT ONLINE, 1924. “Arşivden Çıktı”, Salt Galata (23 Şubat-9 Nisan 2017) https://saltonline.org/tr/1588/arsivden-cikti. Erişim Tarihi: 30.05.2022
• SELİM H.H., KARAKAŞ, A., CORUK, Ö., 2019. “Tarihi Eserlerde Doğal Yapıtaşı Olarak Kullanılan Lefke Taşının (Osmaneli/Bilecik) Jeolojik ve Mühendislik Özellikleri”, DÜMF Mühendislik Dergisi 10/3, 1019-1032.
• SÖZEN, M. VE TANYELİ, U., 2011. “Fileto” Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul, Remzi Kitabevi.
• ŞENYURT, O., 2007. “Geç Osmanlı’da İnşaat Örgütlenmesi ve İnşaat Alanının Aktörleri: Gayrimüslimler”, Ed. A. Cengizkan, Mimar Kemalettin ve Çağı: Mimarlık/Toplumsal Yaşam/Politika 67-80. Ankara, Türkiye Mimarlar ve Mühendisler Odası Birliği ve Vakıflar Genel Müdürlüğü Ortak Yayını.
• TARKULYAN, B., 1901. “Bebek”, Görseller Bölümü (Demirbaş No. FKA_000574). İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, İstanbul.
• URL-1. “Bebek”, http://www.eskiistanbul.net/1936/bebek#lg=0&slide=0, Erişim Tarihi: 30.05.2022.
• ÜÇER, K., 2021. “Fileto”. Kişisel görüşme. 22.12.2021
• YAVUZ, Y., 1981. Mimar Kemalettin ve Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi. Ankara, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Basım İşliği
• YENİARAS, O., 1988. Cumhuriyet Devri Türk Sanatı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul.
• BCA.30-10-0-0.190/304/2. İstanbul Bebek Camii önüne yapılması düşünülen gümrük kulübesine İçişleri Bakanlığı'nın müsade etmediği.
• BOA.A.}MKT.15/54. Bebek Camii Vâizi Seyyid Hâfız Süleyman Efendi’nin câmi-i mezkûrun da selâtin camîleri gibi tezyini için verdiği dilekçenin, ilişikte sunulduğuna dâir Şeyhülislâm efendiye yazı.
• BOA.AE.SMHD.I.91/6219. Dergah-ı Ali Cebeciyan Cemaati'nden Karslı Mustafa İbrahim'den mahlul ulufenin İstanbul Gümrüğü Mukataası malından almak üzere Bebek kasabasındaki camide imam olan Seyyid Mehmed'e tevcihi.
• BOA.BEO.801/60042. Sultan II Mahmud Han'ın hayratından olan Bebek'te vaki caminin tamiriyle masarıfının suret-i tesviyesi. (Evkaf)
• BOA.BEO.1381/103549. Sultan Mahmud Han-ı Sani hayratından Bebek'de kain Cami-i Şerif'in tamirat masrafları. (Evkaf)
• BOA.BEO.1652/123895. Sultan II. Mahmud Vakfı'ndan Bebek'te kain caminin tamirat masrafları. (Evkaf)
• BOA.C.EV.209/10434. Nakibüleşraf Hocazade Seyyid Ömer Efendi'nin Rumelihisarı haricinde Bebek Camii Evkafı'na mülhak Nazlıca köyündeki mescidinde imam, müezzin ve kayyumluk cihetlerinin tevcihi.
• BOA.C.EV.608/30693. Hümayûnabâd'da inşa ve ikmal edilen caminin bina emini olmakla hizmetine mukabil bu ve Sadabat Camii'nin bir vakıf kabul edilerek tevliyetinin uhdesine tevcihi hakkında Salih imzalı arzuhal.
• BOA.EV.BRT.306/11. Tevcih, berat, ferraş-ı kenef, ferraş-ı havlu, ferraş-ı cami, Muhyiddin, es-Seyyid, eş-Şeyh, Zekeriya Hakkı, Hümayunabad Camii, Sultan Mahmud Han-ı Sani Hayratı Evkafı (İstanbul)