6 ŞUBAT 2023 KAHRAMANMARAŞ MERKEZLİ DEPREMLERİN ŞANLIURFA TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARINA ETKİLERİ VE DEPREM ENKAZ KAZI ÇALIŞMALARI

Yıl 2024, Sayı: 30, 87 - 110, 27.12.2024

Sevcan Ölçer , Mehmet Önal , Fatma Sebnem Kuloglu Yuksel , Nazelin Pişkin , Sümeyra Çiftçi

https://doi.org/10.22520/tubaked.1417063

Öz

6 Şubat 2023’te art arda gerçekleşen Kahramanmaraş merkezli 7.7 ve 7.6 şiddetindeki depremler Güneydoğu Anadolu bölgesindeki on ili (Kahramanmaraş, Hatay, Adıyaman, Şanlıurfa, Gaziantep, Adana, Osmaniye, Kilis, Diyarbakır, Malatya) kapsayan geniş bir alanda büyük yıkımlara neden olmuştur. Yaşanan depremlerle resmi kayıtlara göre 50 binden fazla kişi hayatını kaybetmiştir. Bununla birlikte insanlık tarihi boyunca köklü uygarlıklara ve çeşitli kültürlere ev sahipliği yapan bölgenin önemli kültür varlıkları depremin yıkıcı etkisinden kaçamamıştır. İnsan hayatının her şeyden önce geldiği bilinciyle “afet bölgesi” olarak andığımız bu coğrafyada, somut ve somut olmayan kültür varlıklarını kurtarmak, onarmak ve yeniden ayağa kaldırmak kültürel mirasın sonraki nesillere akrarılması açısından büyük önem arz etmektedir. Bu iradeyle Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Deprem Enkaz Arkeoloji Kazı Çalışmaları başlatılarak Şanlıurfa ili ve ile bağlı ilçe, köy ve beldelerinde depremde yıkılan ya da hasar gören yapıların kısa vadede mevcut durumlarının belgelenmesi, hasar tespitleri ve bilimsel raporlara dayanarak gerekli onarımlarının yapılması zaruri görülmüştür. Çalışmamızda Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü Başkanlığı ve Harran Üniversitesi Arkeoloji Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Mehmet Önal’ın bilimsel sorumluluğunda Şanlıurfa’da depremden zarar gören, yıkılan ve enkaza dönüşen tescilli yapılardan, öncelikle can güvenliği riski bulunmayan taşınmaz kültür varlıklarında yapılan çalışmalar açıklanmıştır. Bu yapılar Şanlıurfa ili, Eyyubiye ilçesinde bulunan Şanlıurfa Ulu Cami ve Dabakhane Cami; Haliliye ilçesi Germuş Köyü’nde bulunan Germuş Kilisesi; Harran ilçesindeki Harran Ulu Cami; Birecik ilçesindeki Birecik Ulu Cami ve Halfeti ilçesinde bulunan Halfeti Ulu Cami olarak belirlenmiştir. Deprem sonucunda ulaşılabilir hale gelen çeşitli yapısal katmanların belgelenmesi, koruma süreçlerinin başlatılması açısından oldukça önemlidir. Çalışmaların birinci önceliği, elimizdeki kültür molozunun, farklı bir ifadeyle tarihi, kültürel ve sanatsal değeri bulunan mimari parçaların veya taşınır-taşınmaz her türden diğer eserlerin korunması ve mevcut durumlarının tespit edilmesidir. İkinci önceliği, kayıt altına alınan eserlerin afet sonrası yeniden onarılması ve kullanılması için gerekli her türlü bilimsel verinin ortak bir alanda toplanarak değerlendirilmesidir. Bu bağlamda deprem sonrası ihtiyaç analizleri yapılarak eserlerde oluşan yıkıntıların bilimsel yöntemlerle molozlardan ayrıştırılması, kayıt altına alınması, tasnifi, temizlik işlerinin tamamlanması ve koruma süreçlerinin başlatılması için çalışmalar yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

6 Şubat 2023 Kahramanmaraş Depremi, Şanlıurfa, Hasarlı Kültür varlıklar, Enkaz Kazıları, Koruma

EFFECTS OF 6 FEBRUARY 2023 KAHRAMANMARAŞ CENTERED EARTHQUAKES ON ŞANLIURFA IMMOVABLE CULTURAL HERITAGE AND EARTHQUAKE DEBRIS EXCAVATION WORKS

Öz

On February 6, 2023, consecutive 7.7 and 7.6 magnitude earthquakes centered in Kahramanmaraş hit ten provinces in the Southeastern Anatolia region (Kahramanmaraş, Hatay, Adıyaman, Şanlıurfa, Gaziantep, Adana, Osmaniye, Kilis, Diyarbakır, Malatya) caused great destruction over a wide area. According to official records, more than 50 thousand people lost their lives in the earthquakes. However, the important cultural assets of the region, which have hosted deep-rooted civilizations and various cultures throughout human history, could not escape the devastating effect of the earthquake. In this geography, which we refer to as the ‘‘disaster zone’’ with the awareness that human life comes first, it is of great importance to save, repair and restore the tangible and intangible cultural assets in terms of transmitting the cultural heritage to the next generations.With this approach, the Ministry of Culture and Tourism has initiated ‘‘Earthquake Debris Excavation Archeology Studies’’ and it was deemed necessary to document the current conditions of the buildings destroyed or damaged in the earthquake in the province of Şanlıurfa and its districts, villages and towns in the short term, and to carry out the necessary repairs based on damage assessments and scientific reports. This paper describes the studies conducted under the scientific guidance of Şanlıurfa Archaeology Museum Directorate and Prof. Dr. Mehmet Önal, a lecturer from Harran University Archaeology Department. The focus is on immovable cultural properties without life safety risks among the registered buildings that were damaged, destroyed, amd turned into debris in Şanlıurfa. The structures under study include Şanlıurfa Ulu Mosque and Dabakhane Mosque located in the Eyyubiye district of Şanlıurfa province; Germus Church located in Germus Village of Haliliye district; Harran Ulu Mosque in Harran district; Birecik Ulu Mosque in Birecik district and Halfeti Ulu Mosque in Halfeti district. Documenting the various structural layers that become accessible as a result of the earthquake is very important in terms of initiating conservation processes. The primary goal is the conservation and documentation of cultural debris, including architectural elements with historical, cultural, or artistic value, as well as other movable and immovable artifacts. The secondary objective is to collect and analyze the necessary scientific data to restore and repurpose the documented artifacts following the disaster. In this context, post-earthquake needs analyses were conducted, and efforts were undertaken to separate the ruins from the rubble using scientific methods, record and classify them, complete cleaning processes, and initiate conservation measures.

Anahtar Kelimeler

6 February Kahramanmaraş Earthquake, Şanlıurfa, Debris excavations, Demaged Cultural Heritage,, Conservation

Kaynakça

• AFAD (2023). 06 Şubat 2023 Pazarcık-Elbistan (Kahramanmaraş) Mw: 7.7 – Mw: 7.6 Depremleri Raporu, 06.05.2023, https://deprem.afad.gov.tr/assets/pdf/Kahramanmara%C5%9F%20Depremi%20%20Raporu_02.06.2023.pdf
• AFAD (2023). 6 Şubat 2023 Kahramanmaraş (Pazarcık Mw=7.7 ve Elbistan Mw 7.6) Depremleri ve Artçılarını, Saha Gözlemlerini, Yapısal Hasarları ve İleriye Yönelik Önerileri İçeren Değerlendirme Raporu, 02.06.2023, https://deprem.afad.gov.tr/assets/pdf/Kahramanmara%C5%9F%20Depremi%20%20Raporu_02.06.2023.pdf
• Alp, S. (1999). A. Durukan (Ed.), Birecik’teki eserler: Camiler. Birecik, Halfeti, Suruç, Bozova ilçeleri ile Rumkale’deki taşınmaz kültür varlıkları. Ankara: Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı Yayınları.
• Anadol, K., Arıoğlu, E. (1977, Sayı:4). Tarihi anıtların depreme karşı korunması. Mimarlık 77/4, 38-3.
• Aslanapa, O. (1991). Anadolu’da ilk Türk mimarisi: Başlangıcı ve gelişmesi. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Çiftçi, S. ve Dalkılıç, N. (2021). Preservation and sustainability of traditional rural areas which were ethnically diverse in the past: example of the village of Germuş in Şanlıurfa. Turkish Studies, 16(7), 113-135.https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.52719
• Ekinci, A. ve Paydaş, K. (2008). Taş devri̇nden Osmanlıya Urfa tari̇hi̇. Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Gabriel, A. (1940). Voyages archeologiques dans la Turquie orientale. Institut Français D’Archeologie De Stamboul. E. de Boccard.
• Guidetti, M. (2009). The Byzantine heritage in the dār al-Islām: Churches and mosques in al-Ruha between the sixth and twelfth centuries. Muqarnas, 26(1-36). Brill. https://doi.org/10.1163/ej.9789004175891.i-386.5
• Güler, M. (2005). 12. Yüzyıl Anadolu Türk camileri [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Güler, M. (2018). Birecik Ulu Camii’nin mimari olarak incelenmesi ve değerlendirilmesi. Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, XIII (26), 189-219. Güler, G., Güler, M. (2022). Y. Taş (Ed.), Halfeti ulu cami’nin mimari olaraki incelenmesi ve değerlendirilmesi. Ortaçağ’dan günümüze Rumkale ve Halfeti (s. 416-417) içinde. Çizgi Kitapevi Yayınları.
• İbn Şeddâd (1991). el-A’lâkü’l-Hatîre fî Zikri Ümerâ’i’ş-Şâm ve’l-Cezîre. (Y. Z. Abbâre, Çev.)., Dımaşk, III/1.
• Karakaş, M. (2001). Şanlıurfa ve ilçelerinde kitabeler. Şanlıurfa Belediyesi Yayınları.
• Kılavuz, B. N. (2005). Güneydoğu Anadolu bölgesi minareleri [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Kılavuz, B. N. (2009). Farklı bir tip olarak karma gövdeli minareler: Güneydoğu Anadolu örnekleri. M. Görür (Ed.), X. Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Prof. Dr. Örcün Barışta’ya Armağan (s. 471-487) içinde. Gazi Üniversitesi.
• Kırmızı, İ. (2019). Şanlıurfa İli Germuş Surp Asdvadzadzin Kilisesi Koruma Projesi [Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Kürkçüoğlu, A. C. (1992). Şanlıurfa su mimarisi. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kürkçüoğlu, A. C. (1993). Şanlıurfa camileri. Şurkav Yayınları.
• Kürkçüoğlu, A. C. (1995). Şanlıurfa’da CanlananTarih Şanlıurfa Valiliği Restorasyon ve Çevre Düzenleme Çalışmaları 1990-1995. Şurkav Yayınları.
• Kürkçüoğlu, A. C. (2009). Yıldız albümlerinde Urfa. Harran Üniversitesi Yayınları.
• Kürkçüoğlu, A. C. (2011). Urfa: Fotoğraflarla evvel zaman içinde. Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları.
• Kürkçüoğlu, A. C. (2013). Şanlıurfa ili camileri. Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları.
• Kürkçüoğlu, A. C., Akalın, M., Kürkçüoğlu, S. ve Güler, S. E. (2002). Şanlıurfa uygarlığın doğduğu şehir. Şurkav Yayınları.
• Lloyd, S. ve Brice, W. (1951). Harran. Anatolian Studies I, 77-111.
• Oktay, S., Taş, N. ve Taş, M. (2020). Kültürel miras alanlarının korunması ve afet yönetimi ilişkisi. Dirençlilik Dergisi, 4(2), 305-321.
• Oppenheim, M. F. (1913). Inschriften aus Syrien, Mesopotamien und Kleinasien. Gesammelt im Jahre 1899. Vol. 2. Hinrichs.
• Önal, M. (2022). Harran Ulu Cami’de restorasyon ve kazı çalışmaları 2019-2021. S. Eroğlu Bilgin, S. Çokoğullu ve M. Oral (Ed.), Bir ömür Urfa A. Cihat Kürkçüoğlu armağanı (s. 300-329) içinde. Gece Kitaplığı Yayınları.
• Polat, T. (2021). Geç dönem Osmanlı mimarisinde bölgesel bir süsleme: Bacini (Şanlıurfa örnekleri üzerinden bir değerlendirme). Sanat Tarihi Dergisi (30)2, 1117-1145.
• Rice, D. S. (1957). From Sin to Saladin. Excavations in Harran’sGreat Mosque, with Light on the Babylonian King Nabonidus and his 104 Year Old Mother, The Illustrated London News (s. 467-468).
• Sinclair, T. A. (1990). Eastern Turkey: An architectural and archaeological survey. The Pindar Press.
• Strube, C. (1993). Baudekoration im Nordsyrischen Kalksteinmassiv. Mainz.
• Tercan, B. (2018). Koruma politikaları: Tarihi, kültür ve doğa varlıklarının afetlere karşı korunması. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 40, 299-318.
• Turan, A. N. (2005). XVI. Yüzyılda Ruha (Urfa) Sancağı. Şurkav Yayınları.
• TÜBİTAK (2023). 6 Şubat 2023 Kahramanmaraş Depreminin Tarihi ve Kültürel Mirasa Etkilerinin Araştırılması, 25.03.2023, https://deprem.tubitak.gov.tr/assets/pdf/05_Sabah%20Oturumlar%C4%B1/SabahSalonG/OzetKontrolSabahG/G9-1002C Re%C5%9FatAtakayOygu%C3%A7.pdf
• UNESCO, ICOMOS-ICORP, MARSH International, ICCROM, UNISDR (2013). Heritage and resilience issues and opportunities for reducing disaster risks. Erişim adresi: https://www.undrr.org/publication/heritage-and-resilience-issues-and-opportunitiesreducing-disaster-risks.
• URL 1. https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-44799/illere-gore-korunmasi-gerekli-tasinmaz-kultur-varligiistatistigi.html
• URL 2. https://www.sabah.com.tr/sanliurfa/2021/10/25/sanliurfa-ulu-cami-mimarisiyle-tarihi-bugune-tasiyor
• URL 3. https://www.mustafacambaz.com/details.php?image_id=40541
• URL 4. https://www.mustafacambaz.com/details.php?image_id=40541
• URL 5. https://www.google.com/imgres?imgurl=http://birecik.gov.tr/kurumlar/birecik.gov.tr
• URL 6. https://www.turkiyenintarihieserleri.com/?oku=2688