OSMANLI DÖNEMİNDE KÖMÜRHAN VE İZOLİ’DE KÖPRÜ YAPMA ÇALIŞMALARI

Yıl 2024, Sayı: 30, 111 - 126, 27.12.2024

Enver Çakar , Korkmaz Şen , Yavuz Kısa , Ahmet Toprak , Tuba Nur Olğun , Murat Şahin

https://doi.org/10.22520/tubaked.1430794

Öz

Murat ve Karasu nehirleri Keban önlerinde birleşerek Fırat Nehri’ni oluşturur. Malatya ve Elazığ arasındaki sınırı da belirleyen bu nehir, aynı zamanda İstanbul’dan Bağdat’a uzanan tarihi yol ağının da güzergâhında bulunmaktadır. Bu güzergâhta yer alan İzoli veya Kömürhan mevkiinde, Fırat Nehri üzerinde doğrudan ulaşımı sağlayacak bir köprü yapma düşüncesi Osmanlı Dönemi’nde yoğunluk kazanmıştır. Nitekim Sultan IV. Murad Bağdat Seferi sırasında Kömürhan’da bir köprü yaptırmak istemiş ancak teknik ve mali zorluklar sebebiyle inşası mümkün olmamıştır. Bilinen bu ilk girişimden sonra, Sultan I. Mahmud ve Sultan II. Abdülhamid dönemlerinde Kömürhan’da bir köprünün inşası için çalışmalar yapılmış ise de her iki girişimden de müspet bir sonuç elde edilememiştir. Fırat Nehri üzerinde doğrudan ulaşımı sağlamak için Osmanlı Dönemi’nde inşa edilen ilk ve tek yapı ise İzoli mevkiinde zamanın Elaziz Valisi tarafından yaptırılarak hizmete açılan ahşap köprüdür. Cumhuriyet Dönemi’nde de bir müddet hizmet vermeye devam eden bu köprü, 1929 yılında yaşanan taşkın sırasında suya kapılarak tamamen yıkılmıştır. Malatya-Elazığ arasındaki ulaşımın kesintiye uğramaması için 1930 yılında Kömürhan Boğazı’nda yeni bir köprünün yapılmasına karar verilmiş ve 1932 yılında inşası tamamlanarak hizmete açılmıştır. Bu çalışmanın amacı, İstanbul’dan Bağdat’a uzanan tarihi yol ağlarını ve bu yol ağı üzerinde bulunan Fırat Nehri üzerinde doğrudan ulaşımı sağlamak için Kömürhan ve İzoli mevkilerinde Osmanlı Dönemi’nde yapılan köprü çalışmalarını ve bu çalışmaların ulaşım ve mimarlık tarihi açısından önemini ortaya koymaktır. Çalışmanın başlıca kaynakları ise Osmanlı arşiv belgeleri ile seyahatnameler, gazeteler, salnameler ve konu ile alakalı araştırma ve incelemelerdir.

Anahtar Kelimeler

Elazığ , Malatya , Kömürhan , İzoli , Fırat Nehri , Tarihi Köprüler

Etik Beyan

Gerekmiyor

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

122K421

BRIDGE CONSTRUCTION WORKS AT KÖMÜRHAN AND İZOLİ DURING THE OTTOMAN PERIOD

Öz

Murat and Karasu rivers merge in front of Keban and form the Euphrates River. This river, which also determines the border between Malatya and Elazığ, is also on the route of the historical road network extending from Istanbul to Baghdad. The idea of building a bridge over the Euphrates River at Izoli or Kömürhan, which is located on this route, gained intensity during the Ottoman Period. As a matter of fact, Sultan Murad IV wanted to build a bridge at Kömürhan during the Baghdad Expedition, but it could not be built due to technical and financial difficulties. After this first known attempt, Sultan Mahmud I and then Sultan Abdulhamid II made efforts for the construction of a bridge at Kömürhan, but no positive result could be obtained from both attempts. The first and only structure built in the Ottoman Period to provide direct transport on the Euphrates River was the wooden bridge built and put into service by the Governor of Elaziz at the time at the Izoli location. This bridge, which continued to serve for a while in the Republican Period, was completely destroyed during the flood in 1929. In order not to interrupt the transport between Malatya and Elazığ, it was decided to build a new bridge in Kömürhan Strait in 1930 and its construction was completed and put into service in 1932. The aim of this study is to reveal the historical road networks extending from Istanbul to Baghdad and the bridge works constructed in the Ottoman period at Kömürhan and İzoli locations in order to provide direct transportation over the Euphrates River on this road network and the importance of these works in terms of transport and architectural history. The main sources of the study are Ottoman archive documents,
travelogues, newspapers, the Ottoman yearbooks (salnames) and researches and studies related to the subject.

Anahtar Kelimeler

Elazığ , Malatya , Kömürhan , İzoli , Euphrates , Historical Bridges

Proje Numarası

122K421

Kaynakça

• BOA. 1744. Cevdet, Askeriye (C.AS): 379-15698, 3 Zilhicce 1156/18 Ocak 1744.
• BOA. 1919a. Dahiliye, İdare-i Umumiyye (DH.İ.UM): 19-1, 17 Temmuz 1335/17 Temmuz 1919.
• BOA. 1919b. Dahiliye, İdare-i Umumiyye (DH.İ.UM): 19-1, 30 Temmuz 1335/30 Temmuz 1919.
• BOA. 1916a. Dahiliye, İdare-i Umumiyye Ekleri (DH.İ.UM.EK): 16-2, 19 Mayıs 1332/1 Haziran 1916.
• BOA. 1904a. Dahiliye, Mektubi Kalemi (DH.MKT): 822-1, 10 Zilkade 1321/28 Ocak 1904.
• BOA. 1904b. Dahiliye, Mektubi Kalemi (DH.MKT): 822-1, 4 Mart 1320/17 Mart 1904.
• BOA. 1916b. Dahiliye, Şifre Kalemi (DH.ŞFR): 521-88, 19 Mayıs 1332/1 Haziran 1916.
• BOA. 1888a. İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS): 107-4586, 27 Zilhicce 1305/4 Eylül 1888
• BOA. 1888b. İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS): 107-4586, 8 Safer 1306/14 Ekim 1888.
• BOA. 1888c. İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS): 107-4586, 21 Safer 1306/27 Ekim 1888.
• BOA. 1899. İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS): 107-4586, 11 Safer 1307/7 Ekim 1889.
• BOA. 1909. Plan-Proje-Kroki, Plan Projeler (PLK.p): 1792, 6 Kanunuevvel 1325/19 Aralık 1909.
• BOA. 1883. Plan-Proje-Kroki, Plan Projeler (PLK.p): 3591, 15 Şubat 1298/27 Şubat 1883.
• BCA. Muamelat Genel Müdürlüğü, 12-73-24, 15.11.1931.
• BCA. Muamelat Genel Müdürlüğü, 155-90-8,, 06.10.1932.
• BCA. Kararlar Daire Başkanlığı, 3-22-12, 24.05.1921.
• Anonim. (1997). 387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530), II, Dizin ve Tıpkıbasım. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• Anonim. (H. 1301). Sâlnâme, Târih-i Hicret-i Nebeviyye 1301, Târih-i Rûmî 1300. Def a: Ulâ. Mamûretülaziz Matbaası.
• Anonim. (H. 1310). 1310 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Salnâme-i Vilayet-i Mamûretülaziz. Def‘a: 7. Vilâyet Matbaası.
• Anonim. (H. 1312). Mamûretülaziz Vilâyeti Sâlnâmesi, 1312. Vilâyet Matbaası.
• Anonim. (H. 1325). 1325 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Sâlnâme-i Vilâyet-i Mamûretülaziz. Def‘a 9. Vilayet Matbaası.
• Anonim. (1884a). Mamuretülaziz, No: 34, 14 Şaban-ı şerif sene 1301 (9 Haziran 1884), 1.
• Anonim. (1884b). Mamuretülaziz, No: 36, 28 Şaban-ı şerif sene 1301 (23 Haziran 1884), 1.
• Anonim. (1884c). Mamuretülaziz, No: 41, 5 Şevval-ı şerif sene 1301 ( 29 Temmuz 1884), 1.
• Anonim. (1884d). Mamuretülaziz, No: 43, 17 Şevval-ı şerif sene 1301 (10 Ağustos 1884), 2. Anderson, J. G. C. (1897). The Road-System of Eastern Asia Minor with the Evidence of Byzantine Campaigns. The Journal of Hellenic Studies, (17), 22-44, Jstor, https://www.jstor.org/stable/623816 (12.12.2023).
• Andreasyan, H. D. (1964). Polonyalı Simeon’un seyahatnâmesi 1608-1619. Baha Matbaası.
• Bardizaktsi, V., Natanyan, B, Sırvantsdyants, K. (2010). Palu-Harput 1878 Çarsancak, Çemişgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve Civar Bölgeler-Raporlar (C. II) (A. Yaman, Ed.) (S. Malhasyan, A. Yarman, Çev.). Derlem Yayınları.
• Chesneau, J. (2022). D’Aramon Seyahatnamesi Kanuni Devrinde İstanbul-Anadolu-Mezopotamya (Işıl Erverdi, Çev.). Dergâh Yayınları.
• Evliyâ Çelebi. (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad-Basra-Bitlis-Diyarbakır-Isfahan-Malatya-Mardin-Musul-Tebriz-Van (4. Kitap, 1. Cilt). S. A. Kahraman, Y. Dağlı (Ed.), Yapı Kredi Yayınları.
• Evliyâ Çelebi. (2005). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit (2. Cilt, 2. Kitap). S. A. Kahraman, Y. Dağlı (Ed.), Yapı Kredi Yayınları.
• Huntington, E. (1902). Through the Great Cañon of the Euphrates River. The Geographical Journal, (20), 175-200, Jstor, https://www.jstor.org/stable/1775471 (12.12.2023).
• Moltke, F. (1999). Helmut Von, Moltke’nin Türkiye Mektupları (H. Örs, Çev.). Remzi Kitabevi.
• Feridun Bey. (H. 1275). Mecmû‘a-i Münşe‘atü’s-Selatin-i Feridun Bey. C. II, Matbaa-i Amire.
• Mustafa Naima. (H. 1281). Tarih-i Naima. C. 3. Matbaa-i Amire.
• T.C. Nafia Vekâleti. (1933). On Senede Türkiye Nafiası 1923-1933 (C. 2). https://acikerisim.tbmm.gov.tr/items/f2aba7d2-2674-4272-85e3-422f39271f0b (21.12.2023).
• Afshari, L.ve Akarsu, R. (2021). Akhaimenid Döneminde Yol Ağları. Anasay, 5(16), 133-150.
• Aydın, A. F. ve İzgöer, A. Z. (2017). Osmanlı Arşiv Belgelerinde Malatya, İktisadî, Sosyal, Siyasî ve Kültürel Yönleriyle. Malatya Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Aytaç, İ. (1988). Kömürhan. Vakıflar Dergisi, 20, 249-264
• Çakar, E. (2020). 16. Yüzyılda Muşar Nahiyesi. Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, 7(14), 1-36.
• Duman, M. Ş. (2018). Belgelerle Tarihte İzoli, İzollular ve İzoli Aşireti. Bilgeoğuz Yayınları.
• Ekin, Ü. (2022). Osmanlı İmparatorluğu’nda Ulaşım ve İletim Örgütlenmesi. Kadim, 3, 32-52.
• Ersoy, B. (1995). Osmanlı Öncesi Anadolu Kervan Yolları ve Üzerlerindeki Kervansaraylar. Türkiye İş Bankası Kültür ve Sanat, 25, 22-26.
• Eyice, S. (1991). Aramon, Gabriel de Luetz, Baron d’. TDV İslam Ansiklopedisi 3, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 270-272.
• Göğebakan, G. (2002). XVI. Yüzyılda Malatya Kazası (1516-1560). Malatya Belediyesi Kültür Yayınları.
• Göyünç, N. (2001). Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat. Belleten, 65(243), 655-660.
• Gündüz, A. (2020). Fırat Nehrinde İşletilen İzoli ve Herdi Kayıkları Rüsumunun Hangi Belediyeye Ait Olduğu Meselesi. Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, 7(13), 33-50.
• Halaçoğlu, Y. (2004). Menzil. TDV İslam Ansiklopedisi 29, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 159-161.
• Haykır, Y. (2016). Atatürk Dönemi Bayındırlık Hizmetlerinden Biri: İsmet Paşa (Kömürhan) Köprüsü. The Journal of Academic Social Science Studies JASSS International Journal of Social Science, 50, 563-592.
• İpek, B. (2022). Kömürhan Köprüsü Harput’a Bakar Türküsünün Söz Varlığı. Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, 9(17), 1-33.
• Kalkan, H. (2022). Kral Yolu. M. A. Yekta Saraç (Ed.), Sosyal Bilimler Ansiklopedisi (2) (s. 417) içinde. (2. Baskı). TÜBİTAK Bilim Yayınları. (https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/kral_yolu (15.12.2023).
• Köroğlu, K. (1988). Urartu Devleti’nin Güney Batı Yayılımı [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Özcan, A. (2003). Mahmud I. TDV İslam Ansiklopedisi 27, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 348-352.
• Payne, M. R. (2006). Urartu Çiviyazılı Belgeler Kataloğu. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Ramsay, W. M. (1960). Anadolu’nun Tarihî Coğrafyası. (M. Pektaş, Çev.). Milli Eğitim Basımevi.
• Sonmez Schaap, H. (2023). Köpriyet Republican Heritage Bridges of Turkey. CRC Press Taylor & Francis Group.
• Yüksel, H. (1997). Osmanlı Döneminde Keban-Ergani Madenleri, 1776-1794 Tarihli Maden Emini Defteri. Dilek Matbaası.
• URL 1. Photograph taken by Gertrude Bell in Iraq, March 1911. Gerdrude Bell Archive. https://gertrudebell.ncl.ac.uk/p/gb-3-1-17-1-187. Erişim: 12.08.2024.
• URL 2. Photograph taken by Gertrude Bell in Türkiye, May 1911. Gerdrude Bell Archive. https://gertrudebell.ncl.ac.uk/p/gb-3-1-21-1-2. Erişim: 12.08.2024.
• URL 3. Kızılkaya, N. Fırat’ın Altın Kolyesi…Kömürhan’ın Köprüleri (2 Ocak 2021). Malatya Haber. https://malatyahaber.com/nezir-kizilkaya/firatinaltin-kolyesi-komurhan-kopruleri. Erişim: 14.01.2024.
• URL 4. 16 şehri birbirine bağlayan Kömürhan Köprüsü’nü 7 milyondan fazla araç kullandı, TRT Haber. https://www.trthaber.com/foto-galeri/16-sehri-birbirine-baglayan-komurhan-koprusunu-7-milyondan-fazla-arac-kullandi/56847.html. Erişim: 16.01.2024.
• URL 5. Kömürhan Köprüsü. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı Karayolları Genel Müdürlüğü. https://www.kgm.gov.tr/Sayfalar/KGM/SiteTr/Projeler/ProjelerDetay.aspx?q=16. Erişim: 15.01.2024.