ANKARA ETNOGRAFYA MÜZESİ’NDE SERGİLENEN DİNİ VE TİCARİ YAPILARA AİT KİTÂBELERİN TÜRK HAT SANATI BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2025, Sayı: 31, 107 - 122, 23.06.2025

Saliha Tanık

Öz

Mermer, taş, ahşap ve çini gibi malzemeler üzerine yüzeyden oyularak kabartılmış ve bir yapının kimliğini belirten yazılara kitâbe denilmektedir. Kitâbeler, yapının inşa veya onarım tarihi, bânisi, sanatkârı, yazım dili, yazı çeşidi gibi birçok bilgi alanına sahiptir. Ankara Etnografya Müzesi’nin arka bahçesinde 13. yüzyıldan 15. yüzyıla ait dini ve ticari eserlere ait yapı kitâbeleri bulunmaktadır. Müzedeki kitâbelerin yazım dilinin Arapça olduğu ve yazı sanatında Selçuklu etkisinin yer yer sürdüğü gözlenmektedir. İncelenen kitâbelerin tamamında celi sülüs hat bir dönem uygulaması olarak tercih edilmiştir. Söz konusu yazıtların malzemesi iyi kalitede beyaz mermer olup harfler yüzeyden derin oyularak kabartılmıştır. Müzeye ait kitâbelerin Ankara ve çevre illerdeki yapılara ait olduğu anlaşılmaktadır. Kitâbelerin muhteviyatından hareketle hangi yapıya ait oldukları eski görsel kaynaklarla tespit edilmiştir. Kitâbelerdeki yazı analizini yaparak Türk hat sanatına kazandırmak başlıca amacımızdır. Söz konusu kitâbelerin malzeme özellikleri, en ve uzunluk ölçüleri yapılan saha çalışması neticesinde belirlenmiş olup fotoğraflar müzenin eşel ölçeğiyle tarafımızca çekilmiştir. Söz konusu kitâbeler vasıtasıyla bağlı bulundukları yapı türlerinin dönem ve bâni bilgisine ulaşılmaktadır. Ankara Etnografya Müzesi’nin arka bahçesinde yer alan kitâbeleri dini, ticari, askeri ve su grubu başlığı altında toplamak mümkündür. Çalışmamızda 13.yy.’dan 15.yy.’a uzanan yapı kitâbelerini Türk Hat Sanatı bakımından değerlendirerek Türk idaresi altındaki Ankara ve çevresindeki bölgelerin Selçuklu’dan Osmanlı’nın erken dönemini kapsayan süreçte kayıp mimari mirasın ortaya çıkarılması hedeflenmiştir. Bu yönüyle uyuşan kitâbeler dini ve ticari yapı grubu altında sınıflandırılmıştır. Öncelikle yazıtların Türk Hat Sanatı içindeki yeri saptanacak sonrasında bağlı bulundukları cami, medrese, ribat ve han yapılarıyla söz konusu bölgenin
mimari çözümlemesine gidilecektir.

Anahtar Kelimeler

Ankara Etnografya Müzesi , Kitâbe , Hat Sanatı , Dini ve Ticari Yapılar , Yazı Analizi

Teşekkür

Çalışmamız sürecinde Nisan 2023 tarihli ve 3686453 sayılı Ankara Etnografya Müzesi desteğiyle yürütülmekte olan “Müzelerdeki tarihi mezar taşlarının sanatsal yönünün incelenmesi” başlıklı proje kapsamında saha çalışması yapılmıştır. Söz konusu saha çalışması sürecinde mezar taşları yanında taş kitâbeler de yerinde tespit edilerek incelenmiştir. Çalışmamız için gerekli izinleri sağlayan T.C. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü’ne ve Ankara Etnografya Müzesi müdürü sayın Ali Haydar ATALAY’a teşekkürlerimi borç bilirim

AN EVALUATION OF INSCRIPTIONS FROM RELIGIOUS AND COMMERCIAL BUILDINGS EXHIBITED AT THE ANKARA ETHNOGRAPHY MUSEUM IN TERMS OF TURKISH CALLIGRAPHY

Öz

The inscriptions carved into the surface of materials such as marble, stone, wood, tiles, etc., which indicate the
identity of a building are called epigraphs. Epigraphs have many fields of information such as the date of construction or repair of the building, the owner, the craftsman, the language of writing and the type of writing. In the backyard of the Ankara Ethnography Museum, a number of building inscriptions of religious and commercial buildings from the 13th to the 15th centuries have been identified. The inscriptions in the museum are written in Arabic, and the Seljuk influence in the art of writing persists in some instances. In all of the inscriptions examined, celi sülüs calligraphy is preferred as a period practice. The material of these inscriptions is high-quality white marble, and the letters are deeply carved and embossed on the surface. It can be inferred that the inscriptions belonging to the museum pertain to buildings in and around Ankara, with the exception of one work. The building to which the inscription belongs has been found from the content of the inscription and old visual sources. Our main aim is to analyse the script of the inscriptions and to relate them to the art of Turkish calligraphy. The material from which these inscriptions were made, their width and length measurements were determined as a result of fieldwork and the photographs were taken by us using the museum’s scale. These inscriptions allow us to identify the type of building, the period in which it was built and the sultan. The inscriptions displayed in the backyard of the Ankara Ethnography Museum can be categorized under religious, commercial, military, and water-related structures. This study aims to evaluate
the architectural inscriptions dating from the 13th to the 15th century in terms of Turkish calligraphy, with the goal of uncovering the lost architectural heritage of Ankara and its surrounding regions under Turkish rule. This period spans from the Seljuk era to the early Ottoman period. The inscriptions that align with this aim have been classified under religious and commercial buildings. Initially, the position of these inscriptions within Turkish calligraphy will be identified, followed by an architectural analysis of the associated structures, including mosques, madrasas, ribats, and caravanserais in the region.

Anahtar Kelimeler

Ankara Ethnography Museum , Epigraphy , Calligraphy , Religious and Commercial Buildings , Calligraphic Analysis

Kaynakça

• Akbolat M. S. & Eser E. (Ed). (2004). Ankara başkentin tarihi, arkeolojisi ve mimarisi. Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları.
• Anonim (1983). Türkiye’de vakıf abideler ve eski eserler. İlaveli İkinci Baskı. Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Arseven, C. E. (1947). Kitâbe. Sanat Ansiklopedisi (2. cilt, s. 1101) içinde.
• Arslan, N. (2013). Eskişehir kitabeleri. Eskişehir Valiliği.
• Ayverdi, E.H. (1966). Osmanlı mi’mari çağın menşe’i osmanlı mimarisinin ilk devri. Baha Matbaası.
• Ayverdi, E.H. (1972). Osmanlı mi’marisinde Çelebi ve II. Sultan Murad devri. II. Baha Matbaası.
• Ayverdi, E.H. (1989). Osmanlı mi’marisinde Fatih Devri. III. 2. Baskı. İstanbul Fetih Cemiyeti.
• Baalbakı, R. (1995). Ammera. Al-Mawrid a modern Arabic English dictionary (s. 780) içinde.
• Bozdoğan, S. (2020). Modernizm ve ulusun inşası (Erken cumhuriyet Türkiyesi’nde mimari kültür). Metis Yayıncılık.
• Börtücene, D. (Proje Sorumlusu). Bir zamanlar Ankara. Ankara Büyükşehir Belediyesi.
• Çakmak, Ş. (2013). Muğla cami ve mescitleri. Muğla Belediyesi Kültür Yayınları.
• Dernszchwam, H. (1987). İstanbul ve Anadolu’ya seyahat günlüğü (Y. Önen, Çev.). Ankara Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Dural Tasouji, C. (2013). Bir hafıza mekânı olarak müze: Ankara Etnografya Müzesi. Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi, 3(5-6), 129-143.
• Duran, R. (2001). Selçuklu Devri Konya Yapı Kitâbeleri (İnşa ve Ta’mir). Türk Tarihi Kurumu Basımevi.
• Erdmann, K. (1961). Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahrhunderts. Gebr. Mann Verlag GmbH.
• Erken, S. (1977). Türkiye’de vakıf abideler ve eski eserler. II. Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Ersoy Top, F. G. (2002). İstanbul’daki Selatin Camilerinin kitabeleri [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Eyice, S. (1989). Akbaş Hanı. DİA, Cilt II. ( s. 222.) içinde.
• Fırat, N. İ. (1998). Ankara’da cumhuriyet dönemi mimarisinden iki örnek Etnografya Müzesi ve Eski Türk Ocağı merkez binası. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Gedik, A. (2005). Candaroğulları Beyliği Mimarîsi’nde Celî Yazı [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Selçuk Üniversitesi.
• Görür, M. (2007). Anadolu Selçuklu Dönemi kervansarayları kataloğu. H. Acun (Ed.), Anadolu Selçuklu Kervansarayları (473-528) içinde. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Gün, R. (1993). Amasya ve çevresindeki mimari eserlerde yazı kullanımı [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Gün, R. (1999). Anadolu Selçuklu mimarisinde yazı kullanımı [Yayımlanmamış Dokta Tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Günel, G. & Kılcı A. (2015). Ankara şehri 1924 haritası: Eski bir haritada Ankara’yı tanımak. Ankara Araştırmaları Dergisi, 3(1), 78-104.
• Güneş, B. (2003). Van Gölü havzası Türk mimarisinde yazı sanatı [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Hasol, D. (2021). 20. Yüzyıl Türk mimarlığı. Yem Yayınları.
• İlter, E. (2021). Hat sanatı penceresinden bir kitâbenin farklı zamanlardaki yolculuğu. İ. Özcoşar, A. Karakaş, Z. Polat, İ. Kanbaz & Uğur Yiğiz (Ed.), Sadırlardan satırlara hat sanatı ve hattatlar (s. 113-127) içinde. Divan Kitap.
• Karamağaralı, B. (1999). Kültür tarihimiz bakımından mezar taşlarının önemi ve ikonografisi. Geçmişten günümüze mezarlık kültürü ve insan hayatına etkileri (s. 33-46) içinde. Mezarlıklar Vakfı Yayınları.
• Kılcı, A. (2016). Hacı Bayram-ı Veli döneminden Ankara’daki Ak Medrese ve Kara Medrese. A. C. Haksever (Ed.), Uluslararası Hacı Bayram-ı Veli sempozyumu bildiriler kitabı (s. 115-144) içinde. Kalem Eğitim Kültür ve Akademi Derneği.
• Kılcı, A. & Günel G. (2019). Bir Ankaralı tüccarın kentine katkıları: İbadullah Vakfı. Koç Üniversitesi VEKAM Yayınları.
• Kılcı, A. (2021). Ankara’da bir Alperen Turasan Bey. M. Mustafa Bektaşoğlu (Ed.), Biyografi Net Yayıncılık.
• Kur’an-ı Kerim, Kalem Suresi/1.Ayet
• Kur’an-ı Kerim, İsrâ Sûresi/19. Ayet.
• Mübârek Gâlib (1925). Anadolu Türk âsâr ve mahkukatı tetebbuatına esas: Ankara (kabristanlar- mescidler-camiler). Birinci Kısım. Matbaa-i Amire.
• Mübârek Gâlib (1996). Ankara mescidler, camiler, mezârlıklar, kitâbeler. S. Erşahin - H. Çınar (Haz.), Altındağ Belediyesi Kültür Yayınları.
• Önkal, H. (1989). Osmanlı türbelerinin kitabeleri hakkında. D.E.Ü İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6, 307-343.
• Önkal, H. (1995). Türk türbe mimarisindeki değişim üzerine. Ekrem Hakkı Ayverdi hâtıra kitabı (400-425) içinde. İstanbul Fetih Cemiyeti.
• Ötüken, S. Y., Durukan, A., Acun, H. & Pekak, S. (1986). Türkiye’de vakıf abideler ve eski eserler. IV. Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Özkafa, F. (2018). Asr-ı Saadet’ten bugüne hat sanatının tarihî serüveni. Derin Tarih, Özel Sayı, 13, 7-17.
• Özkarcı, M. (1992). Candaroğulları Beyliği Mimari Eserleri [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Özkurt, K. (2006). Türk-İslam epigrafisinde “imar (yapı) ve mimar (usta)’lığa ilişkin terimler. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 16(73), 73-110.
• Özkurt, K. & Tüfekçioğlu, A. (2009). Türk İslam sanatında kitâbeler. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7 (14), 275-295.
• Parlatır, İ. (2017). İfâza. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü (9. Baskı, s. 646) içinde.
• Parlatır, İ. (2017). Sehâ. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü (9. Baskı, s. 1476) içinde.
• Peschlow, U. (2015). Ankara die bauarchaologischen Hinterlassenschaften aus römischer undbyzantinischer. Zeit, Wien (Tafelband).
• Serin, M. (1982). Hat san’atımız-tarihçesi, malzeme ve aletler, meşk-. Kubbealtı Neşriyatı.
• Şemseddin Sami (1992). Kâmûs-ı Türkî, 4. Baskı, Çağrı Yayınları.
• Texier, C. (2002). Küçük Asya (K. Y. Kopraman & M. Yıldız, Çev.). Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı.
• Tüfekçioğlu, A. (1999). Türk İslâm dönemi türbe ve mezar taşları kitâbelerinde tarih ibâreleri. Geçmişten günümüze mezarlık kültürü ve insan hayatına etkileri (s. 393-404) içinde. Mezarlıklar Vakfı Yayınları.
• Tüfekçioğlu, A. (2001). Erken Osmanlı mimarisinde yazı. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Tüfekçioğlu, A. (2002). Türk mimarisinde yazı. H. C. Güzel, K. Çiçek & S. Koca (Ed.), Türkler (s. 158-182) içinde. Cilt VI. Yeni Türkiye Yayınları.
• Uzunçarşılıoğlu, İ. H. (1929). Kitabeler. Cilt II. Devlet Matbaası.
• Yaman, T. M. (1935). Kastamonu tarihi, XV’inci asrın sonuna kadar. Cilt I. Kastamonu Halkevi.
• Yelen, R. (2023). I. Gıyaseddin Keyhüsrev dönemine ait yeni bir kervansaray kitabesi. Sanat Tarihi Yıllığı, 32, 515-537.
• Yücel, Y. (1970). Candaroğulları Beyliği (1439-1461). Belleten, 34(135), 373-407.
• URL - 1. Yeğen Bey Camii. II. Abdülhamit Han’ın Yıldız Albümleri. İstanbul Üniversitesi. http://katalog.istanbul.edu.tr adresinden 06.06.2024 tarihinde alınmıştır.
• URL - 2. İbadullah Camii ve Medresesi. II. Abdülhamit Han’ın Yıldız Albümleri. İstanbul Üniversitesi. http://katalog.istanbul.edu.tr adresinden 11.09.2024 tarihinde alınmıştır.