THE CHANGE OF OTTOMAN PRIMARY EDUCATION INSTITUTIONS: PRIMARY SCHOOL TYPE PROJECTS OF THE MINISTRY OF EVKÂF AND ARCHITECT KEMALETTİN

Yıl 2025, Sayı: 31, 169 - 190, 23.06.2025

Yekta Özgüven , Nadide Ebru Yazar

Öz

One of the main issues addressed within the scope of Ottoman modernization efforts was the restructuring of the education system, especially primary education. Accordingly, numerous legal regulations were made to improve the primary education system. When sıbyan schools, which were the first stage of the traditional Ottoman education system, failed to achieve the desired contemporary education, iptidais, which could be considered modern primary schools, were established in the late 19th century. However, the construction of contemporary school buildings, which were the spatial equivalents of iptidais, could not be realized for a long time until they were transferred to the Ministry of Evkâf in the early 20th century. A large number of iptidai projects were prepared by the Technical Committee of Construction and Repair within the Ministry of Evkâf, under the supervision of Architect Kemalettin. These projects, which were standardized typical designs according to the number of classroom units, consisted of floor plans, elevations and section drawings. The aim of the article is to reveal the contemporary spatial formations of the standardized iptidai project types carried out under the leadership of Architect Kemalettin. For this purpose, these projects of iptidai school buildings of the late Ottoman period, which have never been mentioned in the literature on architectural history before, will be discussed together with the transformations in the primary education system that necessitated their production. The floor plans and elevations of standardized designs of iptidais were reproduced in one-to-one scale based on the measurements included in the original drawings; on-site spatial examinations were carried out in iptidai buildings constructed in Istanbul within the scope of these design types. In addition to these examinations, by superimposing drawings, each reproduced at the same scale, the types of the designs, which were not specified as to which type they belonged, and projects whose original floor plan drawings did not survive to the present day, were determined. Thus, the works of Architect Kemalettin were evaluated not with their characteristics in the axis of the First National Architecture as is customary, but in the context of standardized projects and their design ideas that were first put forward in the Ottoman architectural intellectual environment and building practice.

Anahtar Kelimeler

Architect Kemalettin , İptidai School Buildings , Standardized Architectural Projects , Primary Education , Ministry of Evkâf

OSMANLI İLKÖĞRETİM KURUMLARININ DEĞİŞİMİ: EVKÂF NEZARETİ VE MİMAR KEMALETTİN TARAFINDAN ÜRETİLEN İPTİDAİ TİP PROJELERİ

Öz

Osmanlı modernleşme çabaları kapsamında ele alınan başlıca konulardan biri eğitim sisteminin, özellikle ilköğretimin yeniden yapılandırılması olmuştur. Bu amaçla, ilköğretim sisteminin iyileştirilmesi yolunda çok sayıda yasal düzenlemeler yapılmıştır. Osmanlı eğitim sisteminin ilk basamağı olan sıbyan mekteplerinin hedeflenen çağdaş eğitimi sağlayamaması üzerine, geç 19. yüzyılda günümüzdeki ilkokullara eş değer sayılabilecek iptidailer kurulmuştur. Ancak iptidailerin mekânsal karşılıkları olan çağdaş okul binalarının inşası ise, 20. yüzyıl başlarında Evkâf Nezaretinin sorumluluğuna devredilene kadar uzun bir süre gerçekleştirilememiştir. Evkâf Nezareti bünyesindeki İnşaat ve Tamirat Heyet-i Fenniyesi tarafından, Mimar Kemalettin’in yürütücülüğünde çok sayıda iptadi projesi hazırlanmıştır. Derslik sayılarına göre belirlenen tip projeler biçimindeki bu tasarımlar, kat planları, cephe ve kesitlere ilişkin çizimlerden oluşmaktadır. Makalenin amacı, Mimar Kemalettin’in öncülüğünde gerçekleştirilen iptidai tip projelerinin çağdaş mekânsal biçimlenişlerini açığa çıkarmaktır. Bu amaçla, mimarlık tarihi yazınında bugüne kadar hiç değinilmemiş olan geç Osmanlı dönemi iptidai binalarına ilişkin üretilen tip projeler, üretilmelerini zorunlu kılan ilköğretim sistemindeki dönüşümlerle birlikte ele alınacaktır. Bu doğrultuda, özgün çizimlerde yer verilen ölçülerden yola çıkılarak, tip projelerin kat planları ve görünüşleri birebir ölçekli olarak yeniden üretilmiş; bu tip projeler kapsamında İstanbul’da inşa edilmiş iptidai binalarında yerinde mekânsal incelemeler gerçekleştirilmiştir. Bu incelemelerin yanı sıra, her biri aynı ölçekte yeniden üretilen çizimlerin çakıştırılmasıyla, hangi tipe ait olduğu belirtilmediği için farklı tipler kapsamında değerlendirilen ve özgün kat planları çizimleri günümüze ulaşmayan iptidai tasarımlarının ait oldukları tip projeler tespit edilmiştir. Böylelikle, Mimar Kemalettin’in çalışmaları, alışılageldiği üzere, Birinci Ulusal Mimarlık eksenindeki özellikleriyle değil, Osmanlı mimari düşünsel ortamında e inşai pratiğinde ilk kez ortaya konulan tip projeler ve tasarım fikirlerine dair bir bağlamda değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mimar Kemalettin , İptidai Okul Binaları , Tip Mimari Proje , İlköğretim Sistemi , Evkâf Nezareti

Kaynakça

• Akyıldız, A. (2019). Mekteb-i Maârif-i Adliyye. İslam ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Ek-2, 236-238.
• Akyüz, Y. (1982). Türk eğitim tarihi (Başlangıçtan 1982’ye). Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları.
• Batur, A. (Ed.). (2009). İstanbul vakıflar bölge müdürlüğü Mimar Kemaleddin proje kataloğu. TMMOB Mimarlar Odası ve Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Ergin, O. N. (1977). Türk maarif tarihi. Eser Matbaası.
• Göktürk, H. (1963). Bostancı İlkokulu. R. E. Koçu & M. A. Akbay (Ed.), İstanbul ansiklopedisi. İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, 6, 3001-3002.
• Kodaman, B. (1991). Abdülhamid devri eğitim sistemi. Türk Tarih Kurumu.
• Öztürk, C. (2008). Rüşdiye. İslam ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, 35, 300-303.
• Sakaoğlu, N. (1994). İptidailer. Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi. Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 4, 187-189.
• Sakaoğlu, N. (2003). Osmanlı’dan günümüze eğitim tarihi. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Şentürk, M. H. (1993). Dârülmaârif. İslam ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı, 8, 548-549.
• Tekeli, İ. & İlkin, S. (1999). Osmanlı İmapratorluğu’nda eğitim ve bilgi üretim sisteminin oluşumu ve dönüşümü. Türk Tarih Kurumu.
• Ubicini, M. A. (1856). An account of the religious, political, social and commercial condition of Ottoman Empire; the reformed institutions, army, navy. John Murray.
• Unat, F. R. (1964). Türkiye eğitim sisteminin gelişmesine tarihi bir bakış. Milli Eğitim Basımevi.
• Yavuz, Y. (2009). İmparatorluktan Cumhuriyete Mimar Kemalettin 1870-1927. TMMOB Mimarlar Odası ve Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Yavuz, Y. (2015). Evkaf Nezareti inşaat ve tamirat heyet-i fenniyesi ilk başmimarı Mimar Kemalettin. Restorasyon yıllığı, 11, 6-24.