TÜRKÇEDE TABİAT KAYNAKLI “YIKIM”LAR NASIL İFADE EDİLİR?

Yıl 2014, , 169 - 190, 01.06.2015

Dr. Yasemin Özcan Gönülal

https://doi.org/10.17133/tba.86218

Öz

Türkler ilk çağlarda, tabiat olaylarını ve tabiattan kaynaklanan yıkımları; göğün ve yerin kılıcısı, yaratıcısı olarak gördükleri Tanrı ile ilişkilendirerek adlandırmalarını bu inanca göre yapmışlardır. Örneğin Eski Türkçede “teŋri” sözünün hem “Tanrı” hem de “gökyüzü” anlamında kullanıldığı bilinir. Benzer inanış, Yunan ve Roma mitolojileri dâhil bütün eski kavimlerde görülür. Tabiat olaylarını Tanrı’nın öfkesi ya da cezası olarak gören ve hayretle seyreden eski Türkler, bu sebeple Gök Tanrı’ya, atalara, tabiat kuvvetlerine at ve koyun kurban ederlerdi. Bu makalede, tabiat olaylarının yol açtığı yıkımları anlatmak üzere kullanılan afet ve felâket sözleri ile insanoğlunu tarih boyunca etkileyen doğal afetlerden olan deprem, sel ve yangın kelimelerinin tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde izi sürülecek, bu kelimeler derlenerek sözlüklerdeki tanımlar arasındaki ince ayrımlar ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

Afet, felâket, yıkım, deprem, sel, yangın

Kaynakça

• ABDULLİN, İ.A., Vahitova, S.B., Gazizova, F.M., Gaynanova L.R. ve diğerleri (1977-1981), Tatar télénéŋ aŋlatmalı süzlégé, IIIt., Kazan.
• ADAMOVİĆ, Milan (2009), Floransalı Filippo Agenti’nin Notlarına Göre (1533) 16. Yüzyıl Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• Ahmet Vefik Paşa (2000), Lehçe-i Osmânî, (Haz. Recep Toparlı), TDK Yayınları, Ankara.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1999), Kutadgu Bilig I (Metin), TDK Yayınları, Ankara.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1974), Kutadgu Bilig II (Çeviri), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III (İndeks), (Haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, İstanbul.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1992), Atebetü’l Hakayık, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• ARIKOĞLU, Ekrem, Kuular, Klara (2003), Tuva Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• AYAZLI, Özlem (2012), Altun Yaruk Sudur VI. Kitap Karşılaştırmalı Metin Yayını, TDK Yayınları, Ankara.
• BASKAKOV, N.A., Toşçakova T.M. (1999), Altayca-Türkçe Sözlük, (Haz. Emine Gürsoy Naskali, Muvaffak Duranlı), TDK Yayınları, Ankara.
• BATTAL, A. (1934), İbni-Mühennâ Lûgati, Devlet Matbaası, İstanbul.
• BAYNİYAZOV, A., Bayniyazova, J. (2009), Türkiye Türkçesi Kazak Türkçesi Sözlüğü, (Ed. Kenan Koç), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul.
• BAYRAM, Bülent (2007), Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlük, Tablet Yayınları, Konya.
• BOROVKOV, A. K. (2002), Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII. Yüzyıllar), (Çev. Halil İbrahim Usta, Ebülfez Amanoğlu), TDK Yayınları, Ankara.
• CAFEROĞLU, Ahmet (2011), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford.
• ÇAĞRICI, Mustafa (1988), “Âfet” maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• ÇULHA, Tülay (2006), Karaycanın Kısa Sözvarlığı (Karayca-Türkçe Kısa Sözlük, Kebikeç Yayınları, İstanbul.
• DİLÇİN, Cem (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• ECKMANN, János (1995), Nehcül-Ferādìs I Metin II Tıpkıbasım, (Yayınlayanlar Semih TEZCAN, Hamza ZÜLFİKAR), TDK Yayınları,
• ELLİADE, Mircea (2003), Dinler Tarihine Giriş, (Çev.: L. Arslan), Kabalcı Yayınları, İstanbul.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican vd. (1991), Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, Kültür Bakanlığı Yayınları Kaynak Eserler Dizisi, Ankara.
• ERGİN, Muharrem (1997), Dede Korkut Kitabı I-II, TDK Yayınları, Ankara.
• GAYDARCİ, G.A., Koltsa, E.K., Pokrovskaya, L.A., Tukan, B.P., Gagauz Türkçesinin Sözlüğü (1991), (Rusçadan Akt.: İ. Kaynak, A. Mecit Doğru), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• GÖNÜLLÜ, Ali Rıza (2010), “Osmanlı Devletinin Son Döneminde Meydana Gelen Sel Baskınları (1857-1913)”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı:28, s. 351- 373.
• GRÖNBECH, Kaare (1992), Kuman Lehçesi Sözlüğü, Kültür Bakanlığı
• GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• KAFESOĞLU, İbrahim (1997), Türk Millî Kültürü, Ötüken Yayınları, İstanbul.
• KANAR, Mehmet (2011), Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul.
• KARAAĞAÇ, Günay (1997), Lutfî Divanı (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), TDK Yayınları, Ankara.
• KARAAĞAÇ, Günay (2002), Alıntı Kelimeler Üzerine Düşünceler, Dil, Tarih ve İnsan, Akçağ Yayınları, İstanbul.
• KARAAĞAÇ, Günay (2010), Türkçenin Ses Bilgisi, Kesit Yayınları, İstanbul.
• KAYA, Ceval (1994), Uygurca Altun Yaruk (Giriş, Metin ve Dizin), TDK Yayınları, Ankara.
• KOWALSKİ, Tadeusz (1996), Karayim Lehçesi Sözlüğü, (Çev. Kemal Aytaç), Engin Yayınları, Ankara.
• KÜÇÜK, Sabahattin, Bâkî Dîvânı Tenkitli Basım, TDK Yayınları, Ankara.
• Muallim Nâcî (2009), Lügat-i Nâcî, (Haz. Ahmet Kartal), TDK Yayınları,
• ORKUN, Hüseyin Namık (1994), Eski Türk Yazıtları, TDK Yayınları, Ankara.
• Osmanlıcadan Türkçeye Söz Karşılıkları Tarama Dergisi I-II (1934), Devlet Basımevi, İstanbul.
• Osmanlıcadan Türkçeye Cep Kılavuzu (1935), Devlet Basımevi, İstanbul.
• ÖGEL, Bahaeddin (2010), Türk Mitolojisi (II. Cilt), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• ÖNER, Mustafa (2009), Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• ÖZKAN, Mustafa (1993), Gülistan Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük), TDK Yayınları, Ankara.
• ÖZMEN, Mehmet (2001), Ahmed-i Dâ’î Divanı I-II, TDK Yayınları, Ankara.
• RÄSÄNEN, Martti (1969), Versuch eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki.
• REDHOUSE, J. W. (2009), Müntahabât-ı Lügât-ı Osmâniyye, (Haz. Recep Toparlı, Betül Eyövge Yılmaz, Yaşar Yılmaz), TDK Yayınları, Ankara.
• RYUMİNA-SIRKAŞEVA, L. T, Kuçigaşeva, N.A. (2000), Teleüt Ağzı Sözlüğü, (Çev. Şükrü Halûk Akalın, Caştegin Turgunbayev), TDK
• SEVORTYAN, E.V. (1989), Etimologiçeskiy slovar tyurskih yazıkov, Moskva.
• SMİRNİTSKOGO, A.N. (1987), Russko-Angliyskiy Slovar (Russian-English Dictionary), Moskva.
• Şemseddin Sami (1317), Kâmûs-ı Türkî, İkdam Matbaası, Dersaadet.
• Tarama Sözlüğü (2009), C V-VI, TDK Yayınları, Ankara.
• TAVKUL, Ufuk (2000), Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• TEKİN, Talat (2003), Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk, Sanat Kitabevi, İstanbul.
• TİETZE, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, I. Cilt (A-E), Simurg Yayınları, İstanbul-Wien.
• TİETZE, Andreas (2009), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, II. Cilt (F-J), Österreichische Akademie der Wissenschten, Wien.
• TOPARLI, Recep, VURAL, Hanifi, KARAATLI, Recep (2007), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• TULUM, Mertol (2011), 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, TDK Yayınları,
• Türkçe Sözlük (2011), TDK Yayınları, Ankara.
• Türkçeden Osmanlıcaya Cep Kılavuzu (1935), Devlet Basımevi, İstanbul.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (2009), II.-V. Cilt, TDK Yayınları,
• USER-ŞİRİN, Hatice (2010), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Kömen Yayınları, Konya.
• Webster’s Third New International Dictionary of the English Language Unabridged (1971), Springfield, Massachusetts.
• VASİLİEV, Yuriy (1995), Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük, TDK Yayınları, Ankara.
• YAVUZ, Kemal (Haz.) (2000), Âşık Paşa Garib-nâme II/2, TDK Yayınları, Ankara.
• YILMAZ, Emine, DEMİR, Nurettin, KÜÇÜK, Murat (2013), Kısas-ı Enbiya, TDK Yayınları Ankara.
• YUDAHİN, K. K. (1998), Kırgız Sözlüğü (I-II), (Çev. Abdullah Taymas), TDK Yayınları, Ankara.
• YÜCE, Nuri (1993), Mukaddimetü’l-Edeb (Giriş-Dil Özellikleri-Metin-İndeks), TDK Yayınları Ankara.
• YÜCEL, Bilâl (1995), Bâbür Dîvânı (Gramer-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara.