DÜNYA DİLLERİNDE GÜNEŞ ÇİÇEĞİ OLARAK ADLANDIRILAN BİTKİ TÜRKÇEDE NEDEN AYÇİÇEĞİ?

Yıl 2015, , 217 - 228, 09.12.2015

Yrd. Doç. Dr. Yusuf Özçoban

https://doi.org/10.17133/tubar.94349

Öz

Bu çalışmada, halk arasında genellikle günün her vakti güneşi takip eden, ona yüzünü dönen ve güneşe benzeyen özelliklerinden dolayı “günebakan”, “gündöndü” gibi isimlerle anılan ayçiçeği bitkisinin yazı dilinde neden güneşle değil de ay ile ilişkilendirilerek “ayçiçeği” olarak adlandırıldığı üzerinde durulmuştur. Öncelikle “Köktürk, Uygur, Karahan…” gibi Türkçenin tarihî lehçeleri “ayçiçeği” için taranmıştır. Ardından Türkiye Türkçesinin tarihî sözlükleri taranarak ayçiçeği kelimesinin ilk olarak hangi sözlüklerde yer aldığı ortaya konmaya çalışılmıştır. Türkçe dışındaki diğer dillerde bu bitkinin nasıl adlandırıldığına da bakılmıştır. Ardından Türkçenin diğer lehçelerinde kelimenin hangi kavramla karşılandığı tespit edilmiştir. Kelimenin farklı kullanılan şekillerinin ortaya konulmasının ardından “ayçiçeği” kelimesinin yapısı üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Ayçiçeği, etimoloji, birleşik kelime, günebakan

Kaynakça

• AGİŞEV, İ. M.-BİİŞEV, E. F. vd. (1993), Başkort Télénéŋ Hüzlégé: İké Tomda/Rossiya Fenner Akademiyahı, Russkiy Yazık, Meskev.
• AKABİRAV, S. F.-ALIQULAV T. A. vd. (1981), Özbek Tilining İzahli Lugati, C.I, Moskva.
• ALKAYIŞ, M. Fatih (2007), Türkiye Türkçesinde Bitki Adları, Yayım- lanmamış Doktora Tezi, Erciyes Ü, Sosyal Bilimler Ens., Kayseri 2007.
• ALTAYLI, Seyfettin (1994), Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü I, Milli Eği- tim Bakanlığı Yay., İstanbul.
• BASKAKOV, N. A.-TOŞÇAKOVA, T. M. (1947), Oytortsko-Russkiy Slovar, Moskva.
• BAYRAK, Özlem (2005), Tarihî Türk Lehçelerinde Bitki İsimleri, Ya- yımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Ü, Sosyal Bilimler Ens., Ankara.
• BAYTOP, Turhan (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth-Century Turkish, Oxford University Press, Great Bri- tain.
• DİLÇİN, Cem (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
• EFE, Kürşat (2012), Türkiye Türkçesi Ağızlarında Bitki ve Hayvan isim- leri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Ü, Sosyal Bilimler Ens., Ankara.
• EHMETYANOV, Rifkat-MÖHEMMETDİNOV, Rafael vd. (2014), Türkçe-Tatarca Sözlük, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
• EREN, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara.
• ERGİN, Muharrem (1993), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., İstanbul.
• EYUBOĞLU, İsmet Zeki (1995), Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Sosyal Yay., İstanbul.
• GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü: (tarihî-yaşayan Türk lehçeleri (şivele- ri/dilleri), Anadolu Ağızları ve Altay dilleri ile karşılaştırmalı): (etimolojik sözlük denemesi), Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
• HAMZAYEV, M. Y.-ALTAYEV S. (1962) Türkmen Diliniŋ Sözlügi, Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyasınıŋ Neşiryatı, Aşgabat.
• İLİMLİ USUL, Dilber (2008), Çağdaş Uygur Türkçesi ile Türkiye Türk- çesindeki Ortak Kelimelerin Fonetik ve Morfolojik Bakımdan İnce- lenmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Ü, Sosyal Bilimler Ens., Kayseri.
• İmlâ Lûgati (1928), Dil Encümeni (komisyon), İstanbul Devlet Matbaası, İstanbul.
• KANAR, Mehmet (2014), Farsça-Türkçe, Türkçe-Farsça Sözlük, Say Yay., İstanbul.
• KARAAĞAÇ, Günay (2008), Türkçe Verintiler Sözlüğü, Türk Dil Kuru- mu Yay., Ankara.
• KARTAL, Ahmet (2009), Muallim Nâcî, Lügat-i Nâcî, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
• KIRKKILIÇ, H. Ahmet (1999), Şeyhülislâm Mehmet Esad Efendi, Leh- cetü’l-Lügat, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
• KOÇ, Kenan-BAYNİYAZOV, Ayabek vd. (2003), Kazak Türkçesi Tür- kiye Türkçesi Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara.
• KURBAN, İklil (1995), Emir Necipoviç Necip, Yeni Uygur Türkçesi Söz- lüğü, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
• M. Bahaeddin (1997), Yeni Türkçe Lügat, Akçağ Yay., Ankara.
• ÖZTÜRK, Mürsel-ÖRS, Derya (2000), Mütercim Âsım Efendi, Burhân-ı Katı, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
• SEVORTYAN, E. V. (1974), Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskiḫ Yazıkov, Nauka, Moskva.
• ŞEMSETTİN SAMİ (1317), Kâmûs-ı Türkî, İkdam Matbaası, Dersaâdet.
• TİETZE, Andreas (2002), Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Birinci Cilt A-E, Simurg Yay., İstanbul.
• TOPARLI, Recep (2000), Ahmet Vefik Paşa, Lehçe-i Osmânî, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
• TUNCER, Harun (2014), Ahterî Mustafa Efendi, Ahterî-i Kebîr, Nadir Eserler Kitaplığı, İstanbul.
• Türkçe Sözlük (2005), Komisyon, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
• Türkçe Sözlük I (1944), Cumhuriyet Basımevi, İstanbul.
• Türkiye’de Halk ağzından Derleme Sözlüğü (1993), XII Cilt, Komisyon, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
• Yazım Kılavuzu (2012), Komisyon, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.
• YUDAHİN, K. K. (1994), Kırgız Sözlüğü I-II, (Çev. Abdullah Taymas), Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.