TÜRKİSTAN MUHTARİYETİ DEVLETİ’NİN KURULUŞ VE YIKILIŞINDA YAŞANANLAR İLE BUNUN ÖZBEK CEDİT ŞİİRİNE YANSIMASI

Yıl 2021, , 53 - 75, 08.06.2021

Murad Halmet

https://doi.org/10.17133/tubar.829951

Öz

1917 Ekim İhtilâli’nden sonra Türkistanlı aydınlar tarafından millî değerler, inanç, hukuk ve demokratik ilkeler esasında Türkistan Muhtariyeti Devleti adında bağımsız bir devlet kurulmuştur. Türkistan Muhtariyeti Devleti’nin hükûmeti tarafından kısa zaman içinde bu devletin millî ordusu oluşturulmuş; bayrağı göndere çekilmiş, millî marşı kabul edilmiş, millî parası ile anayasası hazırlanmıştır. Bu devletin kurulmasında Türkiyeli subay ve siyasetçilerin büyük katkıları olmuştur. Ancak, Türkistan Muhtariyeti Devleti Bolşevik hükûmeti tarafından yok edilmiştir. Esaret hayatına devam etmek istemeyen Türkistanlı Ceditçi aydınlar, vatanlarını Bolşevik müstemlekesinden güç kullanarak kurtarmak için Türkistan Millî İstiklâl Hareketi adı altında ülke tarihindeki en büyük silâhlı mücadele hareketini başlatmışlardır. Bu silâhlı mücadeleye Türkiye’den başta Enver Paşa olmak üzere birçok subay iştirak etmiş, Türkistanlı mücahitlerle birlikte Türkistan’ın hürriyeti için can verip can almışlardır.
Bütün bu tarihî olaylar Özbek Cedit şiirine aksetmiştir. Çolpan, Hamza, Fıtrat, Batu, Elbek, Kâmî, Sıdkıy… gibi Ceditçi şairler şiirlerinde dönemin olaylarını tüm teferruatıyla bazen büyük bir sevinçle bazen de hüzünlü ve öfke dolu bir dille terennüm etmişlerdir. Bu bağlamda Bolşevik İhtilâli’nden sonraki dönemde Türkistan Muhtariyeti Devleti’nin kuruluşu için yapılan mücadeleler, Türkistan Muhtariyeti’nin ilânı, Türk-İslâm ülkeleri ve halklarının “düşmana” yani Sovyetlere karşı birlik olmaları için yapılan çağrılar, Türkistan Muhtariyeti’nin Sovyetler tarafından yıkılışı, Türkistanlılara uygulanan soykırım, Sovyetlerin iki yüzlülüğü, işgalcilere karşı vatanın savunulması, isyan ve kardeş Anadolu Türklüğünden yardım talebi gibi temalar Özbek Cedit şiirinin esas konusunu oluşturmuştur.

Anahtar Kelimeler

Bolşevik İhtilâli, Türkistan Muhtariyeti Devleti, Ceditçi Aydınlar, Türkistan Millî İstiklâl Hareketi, Anadolu Türklüğü

Kaynakça

• ABDURAXIMOVA, N. A - ERGASHEV, F. R (2002), Turkistonda Chor Mustamlaka Tizimi, Akademiya Neşriyatı., Taşkent.
• ABDURASHIDXONOV, Munavvar Qori (2003) Tanlangan Asarlar, Ma’naviyat Neşriyatı., Taşkent.
• A’ZAMXO’JAYEV, Saidakbar (2000), Turkiston Muxtoriyati, Ma’naviyat Neşriyatı., Taşkent.
• ALLWORTH, Edward (1964), Uzbek Literary Politics, Mouton & Co., London-The Hague-Paris.
• BADEMCİ, Ali (2008), 1917-1934 Türkistan Millî İstiklâl Hareketi Korbaşılar ve Enver Paşa (II), Ötüken Neşriyatı., İstanbul.
• Botu (2004), Tanlangan Asarlar, Şark Neşriyatı., Taşkent.
• ÇAKIRÖZ, Raci (1997), “Tarix Tilga Kirganda, Yuragimga Yaqin Go’shalar, Turk Subayining Xotiralari”, Jahon Adabiyoti Dergisi., S. 5. s. 196-205.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (2008), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi., Ankara.
• HASANIY, Majid (1997), Yurt Bo’ynidagi Qiliç Yoki İstilo, Adolat Neşriyatı., Taşkent.
• HASANOV, B - ARIFDJANOV E. K vd., (2004), Istoriya Uzbekistana II, Akademiya MVD Yayınevi., Taşkent.
• HASANOV, Bahtiyor - KARIMOV, Naim vd,. (2015), Milliy Matbuotimizning Ikki Durdonasi, Mumtoz So’z Yayınevi., Taşkent.
• HAYİT, Baymirza (1997), Basmacılar-Türkistan Millî Mücadele Tarihi (1917-1934), TDV yayınları., Ankara.
• JO’RAYEV, M – NURULLIN, R vd., (2000), O’zbekistonning Yangi Tarixi-II: O’zbekiston Sovet Mustamlakachiligi Davrida, Sharq Neşriyatı., Taşkent.
• JO'RAYEV, Narzulla & KARIMOV Shodi (2011), O'zbekiston Tarixi-O'zbekiston Sovet Mustamlakachiligi Davrida II, Sharq Neşriyatı., Taşkent.
• KARAKAŞ, Şuayip (2012), Özbek Edebiyatı Yazıları, Kurgan Edebiyat Yayınları., Ankara.
• KARIMOV, Naim (2015), 1937-1938 Yillardagi “Katta Qirg’in”ning Fojiali Oqibatlari, Araştırma-Proje., Taşkent.
• KHOLMATOV, Elmurod (2013), “Türkistanlı Ceditçi Abdullah Avlânî-Hayatı ve Şiirleri”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Komisyon (1971-1980), O’zbek Sovet Entsiklopediyasi, O’zbek Sovet Entsiklopediyasi Bosh Neşriyatı., Taşkent.
• Komisyon (2000-2005), O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi (R harfi), O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi Davlat Ilmiy Neşriyatı., Taşkent.
• Komisyon (2006-2008), Özbek Tilining Izohli Lug’ati, O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi Davlat Ilmiy Neşriyatı., Taşkent.
• MUIN, Hoji (2005), Tanlangan Asarlar, Ma’naviyat Neşriyatı., Taşkent.
• NIYOZIY, Hamza Hakimzoda (1988), To’la Asarlar To’plami II. cilt, O’zbek SSR Fan Neşriyatı., Taşkent.
• ÖZBAY, Hüseyin (1994), Çolpan’ın Şiirleri, TKAE Yayınları., Ankara.
• SHAMSUTDINOV, Rustambek & KARIMOV, Shodi (2010), Vatan Tarixi III (O’zbekiston Sovet Mustamlakachiligi Davrida), Sharq Neşriyatı., Taşkent.
• SODIQOV, Hamdam & JO’RAYEV, Narzulla (2011), O’zbekiston Tarixi-Turkiston Chorizm Mustamlakachiligi Davrida, Sharq Neşriyatı., Taşkent.
• TOGAN, A. Z. Velidî (1942-1947), Bugünkü Türk İli Türkistan ve Yakın Tarihi, Arkadaş İbrahim Horoz ve Güven Basımevleri., İstanbul.
• TÜRKİSTANÎ, Musa (1979), Uluğ Türkistan Fâciası, Reşîd Matbaası., Medine.
• USMONOV, Q – SODIQOV, M vd., (2006), O’zbekiston Tarixi, Iqtisod-Moliya Yayınları., Taşkent.
• UZOQOV, Haydarali (1999), Elbek-tanlangan asarlar, Sharq Neşriyatı., Taşkent.
• QOSIMOV, Begali (1979), Abdulla Avloniy-Toshkent Tongi, O’qituvchi Neşriyatı., Taşkent.
• QOSIMOV, Begali – YUSUPOV, Sharif vd., (2004), Milliy Uyg’onish Davri O’zbek Adabiyoti, Ma’naviyat Neşriyatı., Taşkent.
• QOSIMOV, Begali (2008), O’zbek Adabiyoti va Adabiy Aloqalari Tarixi, Fan va Texnolgiya Yayınevi., Taşkent.
• WHEELER, Geoffrey (1962), Racial Problems In Soviet Muslim Asia, Oxford University Press., Great Britain.
• WHEELER, Geoffrey (1966), The Peoples of Soviet Central Asia, The Bodley Head Ltd., London.
• XO’JAYEV, Mansurxo’ja (2008), Shermuhammedbek Qo’rboshi, Sharq Neşriyatı., Taşkent.
• http://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/tarix/turkiston-muxtoriyatining-madhiyasi.html