Çağatay Türkçesinde Sınırlama Hâli

Yıl 2011, Sayı: 29, 421 - 445, 01.03.2011

Arş. Gör. Filiz Meltem Uçar

Öz

Anahtar Kelimeler

-

ÇAĞATAY TÜRKÇESİNDE SINIRLAMA HÂLİ

Öz

Bir dilin gramer yapısı, onu diğer dillerden ayıran temel ölçütlerden biridir. Bu ölçütlerden biri de hâl kategorisidir. Dünya dillerinin birçoğunda hâl kavramı bulunmakla birlikte, bunların sayısı, şekil ve işleyişleri farklıdır. Eski Türkçeden günümüze kadar yapılmış olan gramer çalışmaları incelendiğinde Türkçenin değişik dönemlerine ait eserlerinde kullanılan hâl eklerinin de sayı ve şekil bakımından birbirinden farklı olduğu görülmüştür. Söz konusu çalışmalarda hâl ekleri en az beş, en çok yirmi olarak belirtilmiştir. Bu çalışmalarda, yalın hâl, yükleme hâli, yönelme hâli, bulunma hâli ve çıkma hâli eklerinin hâl ekleri olarak gösterilen ortak yapılar olduğu tespit edilmiştir. Çalışmamıza konu olan sınırlama hâli ise çoğu dilcilerimiz tarafından hâl kategorisinde değerlendirilmemiştir. Bu çalışmada, Çağatay Türkçesinde var olan +āaça, +geçe, +oaça, +keçe eklerinin, yönelme hâli + degin, deginçe, degünçe, tegi, degrü, tegrü, tigrü, tegüre dil birliklerinin ve çaālıā/çaālıo edatının sınırlama fonksiyonunda kullanılarak hâl kategorisi içerisinde değerlendirilmesi gerektiği görüşü üzerinde durulmuştur

Anahtar Kelimeler

Türk dili, Çağatay Türkçesi, ek, hâl, sınırlama hâli

Kaynakça

• ABDURAHMANOV, G. A.- ŞAABDURAHMANOV, Ş. Ş. vd (1975), Özbek Tili Grammatikası I Tom Morfologiya, Özbekistan SSR Fan Neşriyatı, Taşkent.
• ABDURAHMANOV, H.- RAFİYEV A. vd (1992), Özbek Tilining Ameliy Grammatikası, Okıtuvci Neşriyat, Taşkent.
• ABDURAHMANOV, N.- RÜSTEMOV, A. (1982), Kadimgi Türkiy Til, Okıtuvçi Neşriyat, Taşkent.
• ADALI, Oya (2004), Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler, Papatya Yayıncılık, stanbul.
• ALYILMAZ Cengiz (1994), Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum.
• ALPAY TEKİN, Gönül (1994), Alî Şîr Nevaî, Ferhâd ü Şîrîn, TDK Yayınları, Ankara.
• ARSLAN-Erol, Hülya (2008), Bozoğlan Destanı/İnceleme-Metin-Dizin, Akçağ Yayınevi, Ankara.
• BANGUOĞLU, Tahsin (2000), Türkçenin Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
• BARUTÇU ÖZÖNDER, F. Sema (1996), 'Alm Şmr Nevāym Mulākemetü'l- Luāateyn, İki Dilin Muhakemesi, TDK Yayınları, Ankara.
• BİLGEGİL, M. Kaya (1984), Türkçe Dilbilgisi, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• BİRAY, Himmet (1999), Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde İsim, TDK Yayınları, Ankara.
• BURAN, Ahmet (1996), Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri, TDK Yay, Ankara.
• CAFEROĞLU, Ahmet (2001), Türk Dili Tarihi 1, 2, Alfa Yayınları, İstanbul.
• CANPOLAT, Mustafa (1995), Alî Şîr Nevâyî, Lisânü’t- Tayr, TDK Yayınları, Ankara.
• COŞKUN, Volkan (2000/1), Özbek Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
• COŞKUN, Volkan (2000/2), “Tarihî Türk Lehçeleri ve Özbek Türkçesinde Zaman ve Mekânda Sınırlama Görevi Üstlenen Yapılar”, TDAY-Belleten 1997, s. 429-438.
• ÇELİK, Ülkü (1996), Alm-şmr Nevāym Leylm vü Mecnūn, TDK Yayınları, Ankara.
• DEMİR, Tufan. (2006), Türkçe Dilbilgisi, Kurmay Kitabevi, Ankara.
• DENY, Jean (1941), Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi) (çev. Ali Ulvi Elöve), İstanbul. (2000),
• DENY, Jean (2000), Türk Dili Gramerinin Temel Kuralları (Türkiye Türkçesi) (çev. Oytun Şahin), TDK Yayınları, Ankara.
• ECKMANN, Janos (1960), “Gedai Divanı'ndan Parçalar”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, X, İstanbul, s. 65-100.
• ECKMANN, Janos (2003), Çağatayca El Kitabı (çev. Günay Karaağaç), Akçağ Yayınevi, Ankara.
• EKER, Süer (2009), Çağdaş Türk Dili, Grafiker Yayınları, Ankara.
• ERASLAN, Kemal (1996), Alm-şmr Nevāym Nesāyimü'l-Makabbe Min Şemāyimi'l- Fütüvve I Metin, TDK Yay., Ankara.
• ERASLAN, Kemal (1999), Mevlâna Sekkâkî Divanı, TDK Yayınları, Ankara.
• ERASLAN, Kemal (2001), Âlî Şîr Nevâyî, Mecalisü’n-Nefâyis I, II, TDK Yayınları, Ankara.
• ERBAY, Fatih (2003), Muhammed bin Ahmedü`z-Zahid`e Ait Çağatayca Bir Fıkıh Kitabı (inceleme-metin-sözlük), (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya.
• ERGİN, Muharrem (1990), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınevi, İstanbul.
• FİDANCI, Mahmut (1994), Şâh Meşreb Menâkıb-nâmesi (İnceleme-Metin- Sözlük), (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• GABAİN, A. Von (1945), Özbekische Grammatik, Leipzig und Wien.
• GABAİN, A. Von (2000), Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın), TDK Yayınları, Ankara.
• GENCAN, Tahir Nejat (1979), Dilbilgisi, TDK Yayınları, Ankara.
• GÜLENSOY, Tuncer (1988), Kütahya ve Yöresi Ağızları (İnceleme, Metinler, Sözlük), TDK Yayınları, Ankara.
• GÜLSEVİN, Gürer (2004), “Türkçede 'Sıra Dışı Ekler' ve Eklerin Tasnif- Tanımlanma Sorunu Üzerine”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, 20-26 Eylül 2004, TDK Yayınları, Ankara, s. 1267-1283.
• GÜNEŞ, Sezai (2003), Türk Dili Bilgisi, Tarihî Gelişim, Ses, Ek, Kelime ve Cümle Bilgisi, DEÜ Matbaası, İzmir.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (2008), Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
• KARAAĞAÇ, Günay (1997), Lutfî Divanı-Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım, TDK Yayınları, Ankara.
• KARAAĞAÇ, Günay, (2009), Türkçenin Söz Dizimi, Kesit Yayınları, İstanbul.
• KARAÖRS, Metin (2006), Ali Şir Nevâyî, Nevâdirü’ş-Şebâb, TDK Yayınları, Ankara.
• KARASOY, Yakup (1998), Şiban Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin- Tıpkıbasım), TDK Yayınları, Ankara.
• KARGI Ölmez, Zuhal (1996), Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü), Simurg Yayınları, Ankara.
• KAŞGARLI, Sultan Mahmut (1992), Modern Uygur Türkçesi Grameri, Orkun Yayınevi, İstanbul.
• KAYA, Önal (1996), Alî Şîr Nevâyî, Fevâyidü’l- Kiber, TDK Yayınları, Ankara.
• KOÇ, Nurettin (1996), Yeni Dilbilgisi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul.
• KONONOV, A. N. (1956), Çağdaş Türk Edebî Dilinin Grameri, (çev. Sabit Paylı), Moskova-Leningrad.
• KORKMAZ, Zeynep (1994), Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları, TDK Yayınları, Ankara.
• KORKMAZ, Zeynep (1995), “Türk Dilinde +ça Eki ve Bu Ek ile Yapılan İsim Teşkilleri Üzerine Bir Deneme”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C. 1, TDK Yayınları, Ankara, s. 12-84.
• KORKMAZ, Zeynep (2007/1), Türkiye Türkçesi Grameri, Şekil Bilgisi, TDK Yayınları, Ankara.
• KORKMAZ, Zeynep (2007/2), Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• KORNFİLT, Jaklin (1997), Turkish, London and New York.
• KÖKTEKİN, Kâzım (2007), Yusuf Emirî Dîvanı, Giriş-İnceleme-Tenkitli Metin- Sözlük-Tıpkıbasım, Fenomen Yayınları, Erzurum.
• LEVEND, Agâh Sırrı (1967), Ali Şir Nevâî III. Hamse, TDK Yayınları, Ankara.
• LEVEND, Agâh Sırrı. (1968), Ali Şir Nevâî IV. Divanlar ile Hamse Dışındaki Eserler, TDK Yayınları, Ankara.
• LÜBIMOV, Konstantin (1959), “Türkçede Kaç İsim Hâli Var?” TD, C. 8, S. 85- 86, s. 688-690.
• MAHDÛM, Abid Nazar (1993), %ûfî Allâhyâr ve &ebâtü'l-'Âcizîn'i, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• MERT, Osman (2002), Kutadgu Bilig’de Hâl Kategorisi, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum.
• NALBANT, Mehmet Vefa (2008), Dîvânü Luāâti’t-Türk Grameri-I İsim, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul.
• ÖNER, Mustafa (2003), “Edatların 'Karşılaştırma' ve 'Sınırlandırma' Bağlantıları”, TDAY-Belleten, 1999/I-II, Ankara, s. 147-157.
• ÖNER, Mustafa (2007), “Tatar Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, (Ed. A. Bican Ercilasun), Akçağ Yayınevi, Ankara, s. 679-748.
• ÖZÇELİK, Sadettin (2000), Münir Erten; Türkiye Türkçesi Dilbilgisi, Diyarbakır.
• ÖZTÜRK, Rıdvan (1994), Yeni Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
• ÖZTÜRK, Rıdvan (2007), “Özbek Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, (Ed. A. Bican Ercilasun), Akçağ Yayınevi, Ankara, s. 291-354.
• RÜSTEMOV A. (1990), XV-XIX. Asrlar Özbek Tili Morfologiyası, Özbekistan SSC Fan Neşriyatı, Taşkent.
• SEV, Gülsel (2007), Tarihî Türk Lehçelerinde Hâl Ekleri, Akçağ Yayınevi, Ankara.
• ŞAABDURAHMANOV, Ş.-ASKAROVA,M. vd. (1980), Hazırgi Özbek Edebiy Tili, Okıtuvçi Neşriyat, Taşkent.
• TAVKUL, Ufuk (2007), “Karaçay-Malkar Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ Yayınevi, Ankara, s. 883-938.
• TEKİN, Talat (2003), Orhon Türkçesi Grameri, TDAD: 9, İstanbul.
• TEKİN, Şinasi (1992), “Eski Türkçe”, Türk Dünyası El Kitabı, Cilt II, Dil- Kültür-Sanat, TKAE Yayınları, Ankara, s. 1-69.
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri (2005), Eski Türkiye Türkçesi, XV. Yüzyıl, Gramer- Metin-Sözlük, Akçağ Yay, Ankara.
• TOKLU, Osman (2003), Dilbilime Giriş, Akçağ Yayınevi, Ankara.
• TOPARLI, Recep, Hanifi Vural (2007), Harezm Türkçesi, Öncü Basımevi, Tokat.
• TÖREN, Hatice (2001), Alî Şîr Nevâyî, Sedd-i İskenderî, (İnceleme-Metin), TDK Yayınları, Ankara.
• UYGUR, Ceyhun Vedat (2007), “Karakalpak Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, (Ed. A. Bican Ercilasun), Akçağ Yayınevi, Ankara, s. 543-622.
• UZUN, Nadir Engin (2000), Anaçizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe, Multilingual, İstanbul.
• VURAL, Hanifi, SOLMAZ, Ali Osman vd. (2010), Çağatay Türkçesi, Taşhan Kitap, Tokat.
• YÜCEL, Bilâl (1995), Bâbür Dîvânı, AKM Yayınları, Ankara.
• YÜKSEL, Zühâl (2007), “Kırım-Tatar Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, (Ed. A. Bican Ercilasun), Akçağ Yayınevi, Ankara, s. 811-882.
• ZEYNALOV, Ferhat (1993), Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Dilbilgisi, (Türkiye Türkçesi: Yusuf Gedikli), Cem Yayınevi, İstanbul. KISALTMALAR
• AKM: Atatürk Kültür Merkezi
• BOD: Arslan-Erol, Hülya, Bozoğlan Destanı/İnceleme-Metin-Dizin, Akçağ Yay., Ankara 2008.
• BD: Yücel, Bilâl, Bâbür Dîvânı, AKM Yayınları, Ankara 1995.
• BTK: Büyük Türk Klasikleri, C. 1, 1985.
• ÇEK: Eckmann, Janos, Çağatayca El Kitabı, (çev. Günay Karaağaç), Akçağ Yay., Ankara 2003. Çev.: Çeviren
• ÇFK: Erbay, Fatih, Muhammed bin Ahmedü`z-Zahid`e Ait Çağatayca Bir Fıkıh Kitabı (inceleme-metin-sözlük), (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2003.
• ETY: Orkun, H. N., Eski Türk Yazıtları I, TDK Yay., İstanbul 1936.
• FK: Kaya, Önal, Alî Şîr Nevâyî, Fevâyidü’l- Kiber, TDK Yayınları, Ankara 1996.
• FŞ: Alpay Tekin, Gönül, Alî Şîr Nevaî, Ferhâd ü Şîrîn, TDK Yay., Ankara 1994.
• DLT: Atalay, Besim; Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-IV, TDK Yay., Ankara, 1943.
• GD ÇT: Vural, Hanifi, Ali Osman Solmaz; Recep Karaatlı; “Gedâî Divanından Seçmeler”, Çağatay Türkçesi, Taşhan Kitap, Tokat 2010.
• GT: Karamanlıoğlu, Ali Fehmi, Seyfi Sarayi, Gülistan Tercümesi, Ankara 1989.
• HE-AŞN III: Levend, Agâh Sırrı, “Hayretü'l Ebrâr”, Ali Şir Nevâî III. Hamse, TDK Yayınları, Ankara 1967.
• İsk.: Nevâ'î, Sedd-i İskenderî, (Elyazma), Ayasofya Kütp., No. 3854, s. 195b- 272a, Levend, s. 191-192.
• K: Hacıeminoğlu, Necmettin; Kutb'un Hüsrev ü Şirin'i ve Dil Hususiyetleri, stanbul 1968.
• KB: Arat, Reşit Rahmeti, Kutadgu Bilig I Metin, TDK Yay., Ankara 1991.
• Kit. N: Altunay, Aysel, Kitabu fi Nuşşab, Türkiyat Enstitüsü Mezuniyet Tezi, Nu.: 552.
• LD: Karaağaç, Günay, Lutfî Divanı-Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım, TDK Yayınları, Ankara 1997.
• LM: Çelik, Ülkü, Alm-şmr Nevāym Leylm vü Mecnūn, TDK Yay., Ankara 1996.
• LT: Canpolat, Mustafa, Alî Şîr Nevâyî, Lisânü’t- Tayr, TDK Yayınları, Ankara 1995.
• ME: Yüce, Nuri, Mukaddimetü'l-Edeb, TDK Yay., Ankara 1993.
• Mec.: Nevâ'î. Mecâlisü'n-Nefâ'is, (Elyazma) İstanbul, Üniversite Kütp. T.Y. 841, istinsah: 942/1535-36.
• ML: Barutçu Özönder, F. Sema, 'Alm Şmr Nevāym Mulākemetü'l-Luāateyn, İki Dilin Muhakemesi, TDK Yay., Ankara 1996.
• MN I: Eraslan, Kemâl, Âlî Şîr Nevâyî, Mecalisü’n-Nefâyis I, II, TDK Yayınları, Ankara 2001.
• MSD: Eraslan, Kemal, Mevlâna Sekkâkî Divanı, TDK Yay., Ankara 1999.
• MÜNŞ-AŞN: Levend, Agâh Sırrı, “Münşeât”, Ali Şir Nevâî IV. Divanlar ile Hamse Dışındaki Eserler, TDK Yayınları, Ankara, 1968.
• NF: Nehcü'l-Ferâdis (Metin), J. Eckmann, TDK Yay., 518.
• NMŞF: Eraslan, Kemal, Alm-şmr Nevāym Nesāyimü'l-Makabbe Min Şemāyimi'l- Fütüvve I Metin, TDK Yay., Ankara 1996.
• NŞ: Karaörs, Metin, Ali Şir Nevâyî, Nevâdirü’ş-Şebâb, TDK Yayınları, Ankara 2006.
• Ost. Gr.: Brockelmann, Carl, Osttürkische Grammatik der İslamischen Literatur- Sprachen Mittelasiens, Leiden 1954.
• Rb.: Uras, Sevinç, Rabguzi, Kısasü'l-Enbiyâ, (Türkiyat Enstitüsü Mezuniyet Tezi), Nu.: 463.
• Sİ: Tören, Hatice; Alî Şîr Nevâyî, Sedd-i İskenderî, (İnceleme-Metin), TDK Yayınları, Ankara 2001.
• %A&A: Mahdûm, Abid Nazar, %ûfî Allâhyâr ve &ebâtü'l-'Âcizîn'i, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), 1993.
• SS: Şamsiev, Pårså. Alişer Navåiy, Lamse, Sab'ai Sayyår. Taşkent, 1956.
• ŞHD: Karasoy, Yakup, Şiban Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), TDK Yayınları, Ankara 1998.
• ŞMM: Fidancı, Mahmut, Şâh Meşreb Menâkıb-nâmesi (İnceleme-Metin-Sözlük), (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1994.
• ŞT: Kargı Ölmez, Zuhal, Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü), Simurg Yay., Ankara 1996. TD: Türk Dili
• TDAY: Türk Dili Araştırmaları Yıllığı
• TDAD: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi
• TDK: Türk Dil Kurumu
• TKAE: Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü
• V: Levend, Agâh Sırrı, “Vakfiyye”, Ali Şir Nevâî IV. Divanlar ile Hamse Dışındaki Eserler, TDK Yayınları, Ankara, 1968.
• Yay.: Yayınları/Yayınevi
• YED: Köktekin, Kâzım, Yusuf Emirî Dîvanı, Giriş-İnceleme-Tenkitli Metin- Sözlük-Tıpkıbasım
• , Fenomen Yayınları, Erzurum 2007.