“Teşbîh” ve “İstiâre”nin Belâgat Kitaplarındaki Görünümü Üzerine

Yıl 2014, Sayı: 35, 61 - 83, 31.10.2014

Günay Çelikelden

https://doi.org/10.17133/tba.25461

Cited By: 2

Öz

Muhataba göre açık ve kusursuz bir söylem geliştirmenin kurallarını inceleyen belâgat, “meânî, beyân ve bedîʽ” olmak üzere üçe ayrılır. Meânî, sözün yerinde kullanılması için gerekli kuralları, beyân ile bedîʽ ise edebî sanatlar genel başlığı altında görülen anlam ve söz sanatlarını içerir. Anlam sanatları içinde yer alan teşbîh ve teşbîhten doğan mecâzlar yani istiâre türleri, günlük konuşma ve yazı dilinin önemli unsurlarını oluşturmaktadır. Bu makalede öncelikle belâgatin Arap, Fars ve Türk edebiyatlarındaki gelişiminden kısaca söz edilecek, daha sonra Kazvînî’nin Telhîs’inden başlanarak çoğu Tanzimat sonrasında Türkçe olarak kaleme alınmış on bir belâgat kitabının “teşbîh” ve “istiâre” hakkında yapılmış tarif ve tasnifleri sistemli bir biçimde ortaya konarak topluca değerlendirilecek; sonuç kısmında da küçük bir tartışma açılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Belâgat, beyân, hakîkat, teşbîh, mecâz, istiâre

“Teşbîh” ve “İstiâre”nin Belâgat Kitaplarındaki Görünümü Üzerine

Öz

Rhetoric which examines rules of developing clear and precise discourse is divided into three groups: “meânî, beyân and bedî”. Me’ânî includes principles for the correct usage of word. “Beyân” and “bedîʽ” contains subjects of the figurative language. “Teşbîh” and types of “istiâre” which mean figures from getting “teşbîh” in literary style are the important elements of spoken and written language/discourse. First of all, the development of rhetoric in Arabian, Persian and Turkish literatures will be mentioned briefly. Secondly, describing and classifying about “teşbîh” and “istiâre” of eleven rhetoric books -beginning from Kazvînî’s Telhîs- which were written after the Tanzimat will be brought up in a systematic manner and evaluate collectively. Finally, problems will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Rhetoric, beyân, reality, teşbîh, figure, istiâre

Kaynakça

• Mütercim Âsım Efendi (1305), El-Okyânûsü’l-Basît Fî Tercemeti’l- Kâmûsi’lMuhît. C.2,3, İstanbul.
• Muallim Naci (1995), Lugat-ı Naci, Çağrı Yayınları, İstanbul.
• Şemseddin Sami (1998), Kâmûs-ı Türkî. 1. Baskı, Alfa Yayınevi, İstanbul.
• Ahmed Hamdî (1293), Belâgat-ı Lisân-ı ‘Osmânî, Matbaa-i Amire, İstanbul. BİLGEGİL, Kaya (1989), Edebiyat Bilgi ve Teorileri-Belâgat. İkinci Baskı, Enderun Kitabevi, İstanbul.
• CUMBUR, Müjgân (1990), Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan’ın Makalelerinden Seçmeler, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (2000), Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat, 17. Baskı. Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara.
• İsmail Ankaravî (1284), Miftâhü’l-Belâğa ve Mısbâhü’l-Fesâha, Tasvîr-i Efkâr Matbaası, İstanbul.
• KARABEY, Turgut ve Mehmet Atalay (2000), Ahmed Cevdet Paşa-Belâgat-ı Osmâniye, Akçağ Yayınları, Ankara.
• KARTAL, Ahmet (2007), “Türk Edebiyatında Belâgat Çalışmaları ve ‘Tezâd ve ‘Telmîh’ Sanatlarına Eleştirel Bir Bakış”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.16, S.1, s.413-428.
• KARTAL, Ahmet (2011), “İstiâre Sanatına Eleştirel Bir Bakış”. Şiraz’dan İstanbul’a Türk-Fars Kültür Coğrafyası Üzerine Araştırmalar, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 2. Baskı, Kurtuba Kitap, İstanbul.
• KILIÇ, Hulusi (1992), “Belâgat”, İslâm Ansiklopedisi, TDV Yay., C.5, s.3813
• KÜÇÜK, Sabahattin (1994), Bâkî Dîvânı Tenkitli Basım, Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 601, Ankara.
• Mehmed Nüzhet (1286), Mugni’l-Küttâb, İstanbul.
• Mehmed Rif’at (1308), Mecâmi’ü’l-Edeb, Kasbar Matbaası, Dersa’âdet.
• [OLGUN], Tâhirü’l-Mevlevî (1994), Edebiyat Lügati, (Yay.Haz.: Kemal Edip Kürkçüoğlu), Enderun Kitabevi, İstanbul.
• Recâîzâde Mahmûd Ekrem (1299), Ta’lîm-i Edebiyât, Mihrân Matbaası, İstanbul.
• SARAÇ, M. A. Yekta (2007), “Klasik Edebiyat Bilgisi”. Türk Edebiyatı Tarihi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., C.1, s. 346-360.
• Selîm Sâbit (1302), Miʽyârü’l-Kelâm, Matbaa-i Osmaniyye, İstanbul.
• Süleymân Paşa (1289), Mebâni’l-İnşâ. 1. Cilt. Mekteb-i Fünûn-ı Harbiyye-i Şâhâne Matbaası, İstanbul.
• ŞENSOY, Sedat (2002), “Belâgat Geleneğinde Aklî Mecâz Tartışmaları”, İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı 8, s.1-37.
• ŞÜKÛN, Ziya (1996), Farsça Türkçe Lugat (Gencine-i Güftar Ferheng-i Ziya), MEB Yay., İstanbul.
• TANSEL, Fevziye Abdullah, “Süleyman Hüsnü Paşa ile Namık Kemal’in Münasebat ve Muhaberatı”, Türkiyat Mecmuası, 1954, c. XI, s. 131-152.
• TULUM, Mertol (2013), Osmanlı Türkçesi Büyük El Sözlüğü, Kapı Yayınları, İstanbul.
• YANIK, Nevzat H., Mustafa Kılıçlı, M. Sadi. Çöğenli. (Tarih yok.), Hatîb ElKazvînî.Telhîs ve Tercümesi. Kur’ân’ın Eşsiz Belâgati, Huzur Yayın Dağıtım, İstanbul. YETİŞ, Kâzım (1989), “Yenileşme Devri Türk Edebiyatında Milli Rhetorique Meselesi”, Türk Dili Araştırma Yıllığı Belleten 1985, s.199-210.
• YETİŞ, Kâzım (1992/1), “Belâgat, Rhétorique ve Edebiyat Nazariyesi Sahasında Türkçe Neşredilmiş Kitapların Açıklamalı Bibliyografyası”, Türk Dili Araştırma Yıllığı Belleten 1987, s.367-406.
• YETİŞ, Kâzım (1992/2), “Belâgat-Türk Edebiyatı”, İslâm Ansiklopedisi. TDV Yay., C.5, s.384-387.
• YETİŞ, Kâzım (1996), Talîm-i Edebiyat’ın Retorik ve Edebiyat Nazariyatı Sâhasında Getirdiği Yenilikler, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.