Uygur Atasözlerinin Sentaksı Üzerine Bir Araştırma

Yıl 2014, Sayı: 35, 185 - 211, 31.10.2014

Prof. Dr. Mevlüt Gültekin

https://doi.org/10.17133/tba.62579

Cited By: 1

Öz

We explored 162 Uyghur proverbs regarding sentence structure in this article. The proverbs which were studied have been classified according to their sentence structure as :1. simple, 2. complex: a. coordinated, b. conditional, c. proverbs presenting complex sentence structures with a direct quote, d. sentences built by ki and, e. proverbs presenting a subordinated sentence structure having infinitive verb forms such as infinitives, participials or gerundial forms, and 3. proverbs having a mixed sentence structure. Simple sentences (1-25) have been classified according to their predicate as verbal sentences and nominal sentences etc. Compound sentences (26-50) have been divided in 1: compound sentences introduced by coordinating conjunktions, 2. compound sentences without any conjunktions. Conditional clauses (5180) have been examined according to their functions as adverbials, subject clauses, concessive clauses etc. Direct quotes (59-62) embedded in main sentences have been studied regarding their functions. Sentences built by ki have been classified according to their function in the main clause. We have studied the subordinated clauses constructed by infinitive verb forms such as infinitives, participials or gerundials (95144) and tried to determine their functions in the main clauses they take part in. Sentences comprising two or more independent clauses, at least one of which has one conditional clause, a clause formed by infinitive verb forms mentioned above or direct quotes have been definited as mixed sentences (145-162).

Anahtar Kelimeler

Uighur, proverb, syntax of the Uighur, sentence structure, syntax

Uygur Atasözlerinin Sentaksı Üzerine Bir Araştırma

Öz

Uygur atasözlerinin cümle bilgisi yönünden incelendiği bu çalışmada değişik kaynaklardan seçilen 162 Uygur atasözü ele alınmıştır. Cümle yapıları itibarıyla atasözleri, 1. Basit, 2. Birleşik, a. sıralı, b. şartlı, c. iç içe, ç. Ki bağlaçlı bağlı ve d. girişik cümle, 3. Karmaşık cümle yapısındaki atasözleri olarak tasnif edilmek suretiyle incelenmiştir. Basit cümle yapısındaki atasözleri (1-25), yüklemlerinin türüne göre fiil cümleleri, isim cümleleri vb. olmak üzere gözden geçirilmiştir. Sıralı cümle yapısındaki atasözleri (26-50) ise, bağlaçlı ve bağlaçsız sıralı cümleler olarak ikiye ayrılarak incelenmiştir. Şartlı birleşik cümle yapısındaki atasözleri (11- 79) de, zarf tümleci, özne, nesne, yer tamlayıcısı vb. işlevli olanlar biçiminde ele alındı. İç içe birleşik cümle yapısındaki atasözleri (80-93) ise, iç cümleciğin işlevi esas alınarak ele alınmıştır. Ki bağlaçlı bağlı birleşik cümle (94) yapısındaki tek atasözü ise temel cümlecikteki işlevine göre değerlendirilmiştir. Girişik cümle yapısındaki atasözleri (95-144) de, A. isim-fiil, B. sıfat-fiil, C. zarf-fiilli girişik birleşik cümle yapısına sahip atasözleri olarak incelenerek, bu fiil gruplarının katıldığı birleşik cümlelerdeki işlevlerine de işaret edilmiştir. İçerdiği temel cümlelerden en az birisi girişik cümle, şartlı birleşik cümle ya da iç içe birleşik cümle yapısındaki iki ya da daha fazla bağımsız cümleden veya şartlı birleşik cümleden meydana gelen cümleler ise, karmaşık cümle yapısındaki (145-162) atasözleri olarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Uygurca, atasözü, Uygurca cümle bilgisi, cümle yapısı, sentaks

Kaynakça

• ARATAN, Ekrem Ural (1965), Kâşgar Ağzından Derlemeler, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını, Ankara.
• ARZİEV, Arslan Uyġur (2006), Uyġur Tili, Mektep Neşriyatı, Almuta.
• BAKİ Abdukérim (1983), Hazirqi Zaman Uyġur Tili, Milletler Neşriyatı, Pekin. BOESCHOTEN, Hendrik (1998), “Speaker of Turkic Languages”, The Turkic Languages, (editor: Johanson, Lars–Éva Á. Csato), Routledge, London and New York, s. 1-15.
• EHMET Turdi, Enserein Musa ve Nesrulla Yolboldi (1989), Hazirqi Zaman Uyġur Tili, Şincang Maarip Neşriyatı, Ürümçi.
• ERGİN, Muharrem (1984 12 ), Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
• HAHN, Reinhard F. (1998), “Uyghur”, The Turkic Languages, (editör: JOHANSON, Lars ve Éva Á. Csato), Routledge, London and New York, s.379-396.
• İMER, Kâmile, KOCAMAN Ahmet ve A. Sumru Özsoy (2011), Dilbilim Sözlüğü, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul.
• İMİN, Exmet (red.) (2006), Uygur Xelk Maqal-Temsilliri 1-2, Şincan Xelq Neşriyati, Ürümçi. (UXMT)
• JARRING, Gunnar (1985), The Moen Collection Of Eastern Turki (New Uighur) Proverbs And Popular Sayings, Publication of Royal Society at Lund, Lund. (ETP)
• JOHANSON Lars (1998). “History of Turkic”, The Turkic Languages, (editor: Lars Johanson ve Éva Á. Csato), Routledge, London and New York, s. 81-125.
• KARAHAN, Leyla (1993), Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara.
• KARAÖRS, Metin (1993), Türkçenin Söz Dizimi ve Cümle Tahlilleri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri.
• KAŞGARLI, Sultan Mahmut (1992), Modern Uygur Türkçesi Grameri, Orkun Yayınevi, İstanbul.
• KAYDAROV, A.T. (1966a), Hazirqi Zaman Uyġur Tili, Kazak SSSR Penler Akademiyası Neşriyatı, Alma-Ata.
• KAYDAROV, A.T. (1966b), “Uygurskiy yazık”, Yazıki Narodov SSSR, 2, Tyurkskie yazıki, (editor: N.A. Baskanov), İzdatel’sva “Nauka”, Moskva, s. 363-386.
• LE COQ, Albert v. (1911), Sprichwörter und Lieder aus der Gegend von Turfan, B.G. Teubner Verlag, Leipzig – Berlin. (SUL)
• MEHSUT, Tursun (red.) (1986), Ali Mektep Til-Edibiyat Esasliri, Şincañ Maarip Neşriyatı, Ürümçi.
• NADZHIP, Emir (1968), Uygurçe-Rusçe Luġet, (kısaltılarak Türkçeye tercümesi: İklil Kurban (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK yayınları, Ankara.), Sovetskaya Entsiklopediya Neşriyati, Moskva.
• NADZHIP, Emir (1971). Modern Uigur, İzdatel’sva vostoçnoy literaturı, Moskva.
• OSMANOV, Mirsultan ve Muhemmetréhim Sayit (1991), Qisqiçe Tilşunasliq Luġiti, Şincan Xelq Neşriyati, Ürümçi.
• ÖZKAN, Mustafa ve SEVİNÇLİ, Veysi (2008), Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, 3F yayınevi, İstanbul.
• ÖZTOPÇU, Kurtuluş (1992), Uygur Atasözleri ve Deyimleri, Doğu Türkistan Vakfı Yayınları, İstanbul.
• ÖZTÜRK, Rıdvan (1994), Yeni Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
• REHİM, Mehemmet (haz.) (1979), Uygur Xelq Maqal-Temsilliri, Şincan Helq Neşriyati, Ürümçi. (UXM)
• SADVAQASOV, İ., Ş Kibirov. ve H. Vahidov (1960), Uyġur Maqal ve Temsilliri, Qazaqstan Dölet Gözel Edebiyat Neşriyatı, Alma-Ata. (UM) SÉMETOV İ. (1965), “Addiy Cümlide Söz Tertivi”, Uygur Tili Boyuçe Tekşürüşler (red. A.T. Kaydarovvd.), İzdatel’sva “Nauka”, Alma-Ata, s.145-158.
• TEKİN, Talat ve Mehmet Ölmez (2003), Türk Dilleri. Giriş, Yıldız Yayınları, İstanbul.
• YAKUP, A. vd. (2011), Hazirgi Uygur Tiliniñ İzohliq Luġiti, Şincan Xelq Neşriyati, Ürümçi.
• YAZICI ERSOY, Habibe (2007), “Yeni Uygur Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (editör: Ahmet B. Ercilasun), Akçağ Yayınları, Ankara, s. 3554