KIRGIZ TÜRKÇESİNDE İYELİK EKLERİNİN ZAMİRLER ÜZERİNDE KULLANILIŞI

Yıl 2020, Sayı: 47, 11 - 22, 08.06.2020

Cahit Başdaş , Zhamila Arzybaeva

Öz

Dilin erken
dönemlerinden itibaren kullanıldıkları düşünülen zamirler, varlıkları geçici
olarak temsil eden ya da işaret yoluyla karşılayan bağımsız dil birimleridir.
Anlam ve kullanılış bakımından isimlere benzemekle birlikte, kavram alanları
isimlere göre daha geniş ve sayıları azdır. Kişi ve nesneleri karşılama
süreleri sınırlıdır. Kelime türetmeye pek elverişli olmadıkları için zamirler,
birkaç istisna dışında yapım eki almazlar. İsimler gibi hâl ekleri ile
çekimlenebilen zamirler, Türkçe söz diziminde iyelik grubunun tamlayanı
konumunda bulunurlar. İyelik ekleri ise, genel olarak tamlanan konumundaki
isimlere eklendikleri için zamirlerin iyelik ekli şekilleri pek
kullanılmamaktadır. Bununla birlikte üçüncü şahıs iyelik eki [+(s)I(n)], soru ve belirsizlik zamirleri (hangisi, bazısı, hepsi vb.) ile bazı işaret zamirlerine (busu, şusu) eklenebilmektedir. Sadece
dönüşlülük zamirleri (kendi / öz)
düzenli olarak iyelik eklerini alabilmektedir. Genel Türkçede iyelik ekleri,
şahıs ve işaret zamirlerine doğrudan eklenemediği için bu zamirlerde sahiplik /
iyelik, zamir + ilgi hâli + ki
biçiminde oluşturulan yapılarla (benimki,
seninki, onunki) ifade edilmektedir.

Kırgız
Türkçesinde iyelik eklerinin doğrudan üçüncü şahıs zamirine ve işaret
zamirlerine eklendiği görülmektedir. Böylece zamirle temsil edilen kişi ya da varlıkların
hangi şahsa ait olduğu ifade edilmektedir (anıñ:
sana ait olan o, seninki; anısı: ona
ait olan o, onunki; munuñ: sana ait
olan bu, seninki). Bilindiği gibi Genel Türkçede ikinci teklik şahıs iyelik
eki, ünsüzle biten tabanlara +(I)ñ / +(U)ñ
biçimiyle eklenir. İyelik eki bu biçimiyle ilgi hâli ekinin zamirlere eklenen
şekliyle aynıdır. Geniz ünsüzünün (ñ)
kullanılmadığı Türk yazı dillerinde (Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi,
Gagavuz Türkçesi gibi) her iki ek, aynı koşullarda +In / +Un biçimiyle kullanılmaktadır. Aynı şekilde üçüncü teklik
şahıs iyelik eki ile yükleme hâli ekinin şahıs ve işaret zamirleri üzerindeki
kullanılışları arasında biçim benzerliği (+I
/ +U) bulunmaktadır. Bu nedenle iyelik eklerinin şahıs ve işaret zamirleri
üzerinde kullanılıp kullanılmadığı tam olarak anlaşılamamıştır. Ancak Kırgız
yazı dilinde ikinci şahıslarda kullanılan geniz ünsüzü (ñ), ilgi hâlinde kullanılmamaktadır. Yani ilgi hâli ekinin son sesi
/ñ/ değil, ön damak /n/’sidir. Bu bakımdan Kırgız
Türkçesinde söz konusu ekleri ayırt etmek daha kolaydır. Kırgız Türkçesinde
tespit edilen iyelik ekli zamir örnekleri, diğer Türk lehçe ve ağızlarında,
özellikle tarihî metinlerde rastlanan benzer yapıların daha iyi anlaşılmasına
ve açıklanmasına katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kırgız Türkçesi, zamirler, iyelik

Kaynakça

• ABDUVALİEV, İbraim (2008), Kırgız Dilinin Morfologiyası, Mektep Basması, Bişkek.ABİK., A. Deniz (2003), “Kutadgu Bilig’de Zamirlerin Ayrılma Hâli”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu - Mustafa Canpolat Armağanı, Sanat Kitabevi, Ankara.ARAT, Reşit R. (1991), Kutadgu Bilig I- Metin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.AYTMATOV, Çıñgız 3 (1999), (Haz. Abdıldacan Akmataliev), Kılım Karıtar Bir Kün, Şam Basması, BişkekAYTMATOV, Çıñgız 3. (1999), (Hazırlayan: Abdıldacan Akmataliev), Deñiz Boyloy Cortkon Ala Döböt, Şam Basması Bişkek.AYTMATOV, Çıñgız (2011), Samançının Colu, Zeen Basması, Bişkek.BAŞDAŞ, C. - KUTLU A. (2016), Kırgız Türkçesi - Ses ve Şekil Bilgisi, Paradigma Akademi Yayınları, Çanakkale.BAYCİEV, Mar (2006), Añgemeler cana Povestter, Kutaalam Basması, Bişkek.DEMİRCİ, Kerim (2010), Teorik Bir Yaklaşımla Zamirler, Grafiker Yayınları, Ankara.DERBİŞEVA, Z. - SAGINBAEVA. B. (2005), “Türk Cana Kırgız Tilderindegi Taandık Maaninin Berilişi”. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 7, S. 14, Kırgızistan - Türkiye Manas Üniversitesi (KTMÜ) Yayınları, Bişkek, s. 39-51.ELEBAEV, Mukay (1990), Carıyalanbagan Çıgarmalar, Adabiyat Basması, Bişkek.ERGİN, Muharrem. (1985). Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.GABAİN, A. Von (2007), Çeviren: M. Akalın, Eski Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.GABAİN, A. Von (2013), Çeviren: B. Akçalı, “Eski Türkçede Zamirler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 2013-1, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 131-142.GÜVEN, Meriç (2017), “Türkiye Türkçesinde İyelik Gruplarının Dil Bilgisel Düzeni ve İyelik Gruplarındaki Dil Bilgisel Aykırılıklar”, International Journal of Languages Education and Teaching. Volume 5, Issue 4, December 2017. p. 658-670.İMANALİEV, S. - ÜSÖNALİEV S. (1979), Kırgız Tilinin Spravoçnigi, Mektep Basması, Firunze.KAÇALİN, Mustafa S. (2002), “İyelik Tamlamasında Çokluk Üçüncü Kişi Sorunu”. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 3, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi (KTMÜ) Yayınları, Bişkek, s. 142-146.KARAHAN, Leyla (1999), “Yükleme (Accusative) ve İlgi (Genitive) Hâli Ekleri Üzerine Bazı Düsünceler”. 3. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 605-611.KARTALLIOĞLU, Yavuz (2008), “Türkçe ve Moğolcada Çekim Edatlarından Önce Gelen İsim ve Zamirlerin Aldığı Hâl Ekleri”, Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), Bahar 2008, S. XXIII, s. 131-143.KASAPOĞLU, Hülya (2005), Kırgız Türkçesi Grameri, Akçağ Yayınları, Ankara.KOCASAVAŞ, Yıldız (2004), Türkçede Şahıs Zamirleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.KORKMAZ, Zeynep (1994), Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.KORKMAZ, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.KORMUŞİN, İ. vd. (2016), Yenisey - Altay - Kırgızistan Yazıtları ve Kâğıda Yazılı Runik Belgeler, Bilgesu Yayınları, Ankara.MANSUROĞLU, Mecdut (1949), “Türkçede Zamir Çekimi”, Türk Dili ye Edebiyatı Dergisi, C. III, S. 3-4. s. 501-518.ORKUN, Hüseyin N. (1987), Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.RISKUL, Akbar. (2012), Atakenin Akbolot, Turar Basması, Bişkek.SERTKAYA, Osman F. (1996), “Zamirlerde Katmerli Çekim Üzerine”, Uluslararası Türk Dil Kongresi 1992, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 17-37.SIDIKBEKOV, T. (1998), Men Miñ Cıl Caşadım, Akıl Basması, Bişkek.STAMOV, Asanbek (1992), Cortuul, Uçkun Yayınları, Bişkek.TAN, Ali (2017). Kırgız Türkçesi, Kesit Yayınları, İstanbul.TEKİN, Talat (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9, Ankara.TEKİN, Talat (2013), “On A Ministerpreted Word”, Makaleler 2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.TOKTONALİEV, Caparkul (2000), Han Ormon, Kırgızstan Basma Üyü, Bişkek.