ESKİ TÜRKÇEDEKİ it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak, devleti ve milleti yaşatmak, düzene koymak” FİİLİ ÜZERİNE

Yıl 2021, Sayı: 50, 151 - 163, 05.12.2021

Mahmut Sarıkaya

Öz

Orhun Yazıtlarının dili anlatıcılarının en yüksek düzeyde devlet adamı olması ve bunun bir sonucu olarak ifade ettiği kavramların karşılığı olarak içerdiği kelime kadrosu bakımından “devlet dili” sayılmalıdır. Hem kelime boyutunda hem de kalıp sözlerin kullanılmasında dilin bu yönü çok belirgindir. İncelendiğinde bu metinlerde halkın günlük hayatı, yaşama biçimi ve hatta değer yargılarına ilişkin sözlerden çok bir devlet başkanının kullanabileceği sözlerle karşılaşılmasının asıl sebebi budur. Örneğin bu anlatımlarda halkın çok fazla kullandığı kargış ve alkışlar hiç yer almamıştır. Bunun yanında birleşik fiil ve deyimlerin bol bol kullanılmış olması da bu durumun bir göstergesidir.
Kelime boyutundaki farklılıklardan biri de yine o döneme ve Bilge Kağan’a özgü olan it- “devlet, bodun, törü düzeni kurmak; devleti ve milleti korumak, yaşatmak ve ilerlemesini sağlayacak yasal düzenlemeler yapmak” fiilinin varlığıdır. Bu fiil bu anlamıyla Bilge Kağan anlatımlarında on bir kez, Tonyukuk metinlerinde ise yalnız bir kez kullanılmıştır.
Bu çalışma ile ėt- yardımcı fiilinden ayrıca var olan bu fiil ve ondan türemiş kelimelerin incelenmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Orhun Türkçesi, it- fiili, devlet dili., Eski Türkçe, Orhun Türkçesi, it- fiili, devlet dili.

Kaynakça

• Akar, Ali. Bilge Tonyukuk Yazıtı. Ötüken Yayınevi, 2020.
• Arat, Reşid Rahmeti. Kutadgu Bilig III – İndeks. 4. Baskı. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını. 1979.
• __________________ . Kutadgu Bilig II. Çeviri, 4. Baskı. Türk Tarih Kurumu. 1988. Argunşah, Mustafa; Galip Güner. Codex Cumanicus. Kesit Yayınevi. 2017.
• …………………..; Gülden Sağol Yüksekkaya Kesit Yayınları. 2017.
• Ata, Aysu. Kısasü’l Enbiyâ II – Dizin. Türk Dil Kurumu Yayını. 1997.
• Caferoğlu, Ahmet. Divanü Lûgat-it Türk Dizini. Türk Dil Kurumu Yayını. 1972.
• Clauson, Sir Gerard. An Etimological Dictionary of Pre Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press. Oxford. 1972.
• Dankoff, Robert; James Kelly. Mahmûd al-Ḳâşġarî: Compendium of the Turkic Dialects (Dîvân Luġat at-Turk) III, Sources of Oriental Languages and Literatures 7. -Turkish Sources VII. Cambridge. 1985.
• Ercilasun, Ahmet B. Kutadgu Bilig Grameri. Gazi Üniversitesi Yayını.1984.
• Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. I-II. Wiesbaden Turcologica 9. 1991.
• Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri, 49. Baskı, Boğaziçi Yayınları, 2015.
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayını. 1987.
• Ölmez, Mehmet. Orhun-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. BilgeSu, 2015.
• Şirin, Hatice. Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Türk Dil Kurumu Yayını. 2016.
• Taş, İbrahim. Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Türk Dil Kurumu Yayını. 2015.
• Tekin, Talât. Orhon Türkçesi Grameri. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9. 2000.
• …………... Orhon Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayını. 2010.
• Toparlı, Recep. İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtin. Türk Dil Kurumu Yayını. 1992.
• Toparlı, Recep; Hanifi Vural; Recep Karaatlı. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayını. 2003.
• von Gabain, Annamaria. Eski Türkçenin Grameri. Çeviren: Mehmet Akalın. Türk Dil Kurumu Yayını. 1988.
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l Edeb. Türk Dil Kurumu Yayını. 1988.