DİK KELİMESİNİN SEMANTİK ÇEŞİTLENMELERİ ÜZERİNE

Yıl 2021, Sayı: 50, 185 - 198, 05.12.2021

İbrahim Yılmaz Arife Ece Evirgen

Öz

İnsanların her kavram için yeni bir kelime türetmeleri mümkün değildir. Zira dildeki kelimeler sınırlı iken adlandırılması gereken nesne, olay, olgu, ve kavramlar sınırsız sayıdadır. Bu da yeni kavramların bir kısmının mevcut kelimelerle açıklanmasını mecbur kılar. Bu sayede kelimelerin anlamlarında çeşitlenmeler meydana gelir. Kelimelerin farklı kullanımları, dilin değişik görünümlerindeki biçimleri, zaman içerisinde kazandıkları yeni anlamları; anlambilim açısından önemli veriler sunar. Dik kelimesi için Türkçe Sözlük’te verilen anlamların neredeyse tamamının sıfat kapsamında yer alması, kelimenin niteleyici yönünü ortaya koymaktadır. Temel anlamıyla “yatay bir düzleme göre yer çekimi doğrultusunda bulunan, eğik olmayan”ı ifade eden kelime, zaman içerisinde çeşitli anlam ilgileri ile farklı kullanımlar, yeni anlamsal boyutlar kazanmıştır. Bu anlamların bazılarının olumsuz, bazılarının olumlanan nitelikler olması ilgi çekicidir. Dik kelimesi ile geometri, astronomi, zooloji, hattatlık ve müzik alanında terimlerin türetildiği de görülmektedir.
Bu makalede dik kelimesinin Türkçede nasıl kullanıldığı, anlam ve ifade bakımından ne şekilde çeşitlendiği ve bu çeşitlenme ile kelimenin hangi anlam boyutlarını kazandığı üzerinde durulacaktır. Bu maksatla, dik kelimesiyle oluşturulmuş birleşik kelime ve fiiller ile deyimler incelenecek; olumsuz ve olumlu anlamlar yüklenmiş sözlük birimleri belirlenecektir. Standart Türkiye Türkçesini temel alan eşzamanlı bir çalışma olduğundan Türkçenin tarihî ve çağdaş lehçeleri, Anadolu ağızları ile argo gibi özel diller yazının kapsamının dışında bırakılmıştır.

Anahtar Kelimeler

dik, anlambilim, sözlükbilim

Kaynakça

• Aksan, Doğan. Dilbilim ve Türkçe Yazıları. Multilingual Yayınları, 2004.
• Aksan, Doğan. Anlambilim: Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Engin Yayınevi, 2009.
• Aksan, Doğan. Türkçenin Gücü. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2009 .
• Aksoy, Ömer Asım. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II Deyimler Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004.
• Ayverdi, İlhan. Kubbealtı Lugatı Misalli Büyük Türkçe Sözlük. Kubbealtı Neşriyat, 2011.
• Başkan, Özcan. Dilde Yaratıcılık. Multilingual Yayınları, 2006.
• Baydu, Uğur. Müzik Terimleri Sözlüğü. Akıl Fikir Yayınları, 2016.
• Çağbayır, Yaşar. Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı: Ötüken Türkçe Sözlük. c. II. Ötüken Yayınları, 2007.
• Çolak, Gülcan. “Sözlükbirimlerin Anlamı İyileşir ya da Kötüleşir mi?”. XI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı. 2019.
• Duygulu, Melih. Türk Halk Müziği Sözlüğü. Pan Yayıncılık, 2014.
• Erkman-Akerson, Fatma. Dile Genel Bir Bakış. Multilingual Yayınları, 2008.
• Gazimihal, Mahmut R.. Musıki Sözlüğü. Milî Eğitim Basımevi, 1961.
• Hacızade, Naile. Sözümün Canı Var: Azerbaycan Türkçesi Temelinde Deyimbilim Sorunları. Çizgi Kitabevi Yayınları, 2013.
• İmer, Kamile; Kocaman, Ahmet ve Özsoy, A. Sumru. Dilbilim Sözlüğü. Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2019.
• Palmer, Frank Robert. Semantik: Yeni Bir Anlambilim Projesi. Fol Kitap, 2020.
• Porzig, Walter. Dil Denen Mucize. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018.
• Öztürk, Seyfullah ve Öncül, Vildan. “Adbilimi Açısından Eşek Sözlük Birimi”. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, c.6, no: 14, 2017, ss.183-192.
• Özbek, Mehmet. Türk Halk Müziği El Kitabı I: Terim Sözlüğü. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Öztuna, Yılmaz. Türk Mûsikîsi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2000.
• Yurtbaşı, Metin. Sınıflandırılmış Deyimler Sözlüğü. Excellence Publishing, 2012.