ÇAĞATAYCA KİTÂB-I UMDETÜ'L-İSLAM

Yıl 2022, Sayı: 51, 163 - 185, 13.06.2022

Muhsin Uygun

Öz

15. yüzyıldan başlayarak 20. yüzyıl başlarına kadar varlığını sürdüren Çağatay Türkçesi; genellikle klasik öncesi dönem, klasik dönem ve klasik sonrası dönem olmak üzere üç grupta ele alınmaktadır. Klasik öncesi ve klasik dönemde kaleme alındığı bilinen ve bugüne ulaşan eserlerin neredeyse tamamı yayımlanarak Türklük biliminin istifadesine sunulmuştur. Ancak klasik sonrası dönemde yazıldığı bilinen ve bugün birçok kütüphanenin envanterinde kayıtlı bulunan eserlerin bir kısmı henüz yayımlanmamış durumdadır. Bu eserlerden birisi de bu makalenin konusunu oluşturan Kitāb-ı ʿUmdetü'l-İslām’dır. Eser, klasik sonrası dönem Çağatay Türkçesiyle 18. yüzyılda yazılmış olup Bibliothèque Nationale supply turc 966 numarada kayıtlıdır. Kitāb-ı ʿUmdetü'l-İslām İslam dinine ait temel bilgileri ihtiva eden bir eser özelliği taşımaktadır. Çalışma; giriş, ses ve şekil bilgisi, metin ve sözlük bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde eser hakkında genel bilgiler verilmiştir. Ses ve şekil bilgisi bölümünde eserin dil bilgisi özellikleri ortaya konulmuştur. Metin bölümünde eser, transkripsiyon harfleri kullanılarak Latin harflerine aktarılmıştır. Sözlük bölümünde ise metinde yer alan kelimelerin anlamları verilmiştir. Eserde genel olarak Çağatay Türkçesine ait özellikler yer almaktadır. Ancak metinde Yeni Uygur Türkçesine ait birtakım hususiyetlerin bulunması eserin kıymetini artırmaktadır. Eser üzerine yapılan bu çalışmanın klasik sonrası dönem Çağatay Türkçesi araştırmalarına olumlu katkılar sağlayacağı umulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çağatayca, fıkıh ilmi, Kitâb-ı Umdetü'l-islam, Yeni Uygur Türkçesi

Kaynakça

• Argunşah, Mustafa. Çağatay Türkçesi, Kesit Yayınları, 2013.
• Aydın, Erhan. Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). Kömen Yayınları, 2014.
• Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Eckmann, Janos. Çağatayca El Kitabı. Çev. Günay Karaağaç, Kesit Yayınları, 2012.
• Ersoy, Feyzi. "Katmerli Zamir çekimi ve Çuvaşça Örnekleri Üzerine." Dil Araştırmaları Dergisi, Güz 2017/21: 23-34.
• Kanar, Mehmet. Arapça-Türkçe Sözlük. Say Yayınları, 2012.
• Kanar, Mehmet. Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. Say Yayınları, 2016.
• Mert, Abdullah. "Osmanlı Şairlerinin Çağatay Türkçesiyle Yazdıkları Şiirlerde Kullanılan Dil Üzerine." Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S 41, s. 107-118, 2017.
• Necip, Emir Necipoviç. Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Çev. İklik Kurban, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2008.
• Öztürk, Rıdvan. Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
• Shaw, Robert Barkley. Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü. Çev. Fikret Yıldırım, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Öztürk, Rıdvan. Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2010.