TANZİMAT YENİLİKLERİNİN ROMANA YANSIMASI: KAMUSAL BAHÇELER

Yıl 2023, Sayı: 53, 159 - 174, 21.06.2023

Zeynep Sancaktutan

Öz

Tanzimat Fermanıyla (1839) resmî olarak ilan edilen ancak ilk örneklerini daha önceki yüzyılda görmenin mümkün olduğu Batılılaşma sürecinde Osmanlı toplumsal hayatına pek çok yeniliğin girdiği görülmektedir. Yenileşme kapsamında hazırlanan planlarda kentsel reformların öncelikli olarak yer alması dikkat çekicidir. Kentsel dokunun güzelleştirilmesi için Osmanlı başkentinde kentin içinde yer alan ve kamuya açık şekilde düzenlenen bahçeler toplumda ilgi uyandırmıştır. Batılılaşmanın toplumsal hayata yansımasının izleri devrin bir nevi kaydını tutan Tanzimat romanında da yer alır. Tanzimat yazarlarının öncelikle birer gazeteci de oldukları göz önüne alındığında toplumsal yenilikleri takip etmeleri, Batılılaşmanın kapsamı üzerine fikir yürütmeleri ve Batılı değerler hakkında halkı bilgilendirmeleri anlam kazanmaktadır. Tanzimat romanının toplumsalı yansıtan niteliğinden hareketle ele alınan bu çalışmada ilk olarak toplumsal değişim bağlamında Tanzimat romanının işlevi üzerinde durulmuştur. Batılılaşmanın incelenmesinde kaynak olarak romanlardan fazla yararlanılmaması ve Tanzimat romanının yazıldığı döneme dair önemli bilgiler içermesi nedeniyle hazırlanan bu çalışmanın sosyoloji alanına katkı sağlayacağı düşünülmüştür. Letaif-i Rivayat külliyatından “Bahtiyarlık” hikâyesi, Müşahedat, Dürdane Hanım, İntibah ve Araba Sevdası romanları Tanzimat devri toplumsal değişmelerine yer verdikleri ve bilhassa çalışmanın da konusu olan kamusal bahçelere dair veriler içerdikleri için kaynak olarak kullanılmıştır. Çalışmada elde edilen bulgular arasında Osmanlı gündelik hayatının dışa dönük yeni bir nitelik kazanması, kadınların kamusal alanda görünürlüğünün artması ve boş zaman değerlendirme pratiklerinin değişmesi gibi gelişmeler yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Batılılaşma, Kentsel Reform, Tanzimat Romanı, Kamusal Bahçeler.

Kaynakça

• Ahmet Mithat Efendi. Müşahedat. Akçağ Yayınları, 2016.
• Ahmet Mithat Efendi. Letaif-i Rivayat. Çağrı Yayınları, 2017.
• Ahmet Mithat Efendi. Dürdane Hanım. Bilge Kültür Sanat, 2017.
• Ahmet Mithat Efendi. Avrupa’da Bir Cevelan. Dergâh Yayınları, 2020.
• Alp, Münevver. “Ev İdaresi.” Eski İstanbul’da Gündelik Hayat. Aksoy Yayıncılık, 1998.
• Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey. Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı. Kitabevi, 2001.
• Barbarosoğlu, Fatma. Moda ve Zihniyet. İz Yayıncılık, 2017.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Birsel, Salah. Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu. Sel Yayıncılık, 2019.
• Boyar, Ebru, ve Kate Fleet. Osmanlı İstanbul’unun Toplumsal Tarihi. Çeviren Serpil Çağlayan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
• Cevdet Kudret. “Alafranga Dedikleri.” Tarih ve Toplum, no. 4, 1984, ss. 27-28.
• Çelik, Zeynep. 19.Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul. Çeviren Selim Deringil, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Dino, Güzin. Türk Romanının Doğuşu. Agora Kitaplığı, 2008.
• Escarpit, Robert. Edebiyat Sosyolojisi. Çeviren Ali Türkay Yazıcı, Remzi Kitabevi, 1968.
• Işın, Ekrem. İstanbul’da Gündelik Hayat. Yapı Kredi Yayınları, 2014.
• Kaçmazoğlu, H. Bayram. Türk Sosyoloji Tarihi I. Doğu Kitabevi, 2013.
• Karay, Refik Halit. Üç Nesil Üç Hayat. İnkılâp Kitabevi, 2018.
• Karpat, Kemal. Osmanlı Modernleşmesi/Toplum, Kuramsal Değişim ve Nüfus. Çeviren Ceren Elitez, Timaş Yayınları, 2014.
• Kütükçü, Tamer. Hayatın Dinamiklerinden Yazınsal Metne / Tanzimat Romanı. Ötüken Neşriyat, 2018.
• Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi. İletişim Yayınları, 2015.
• Meriç, Cemil. Kırk Ambar-I. İletişim Yayınları, 2008.
• Michaud, Guy. “Bir Disiplin Olarak Edebiyat Sosyolojisinin Kurulması.” Edebiyat Sosyolojisi. Editör Köksal Alver, İz Yayıncılık, 2018.
• Moran, Berna. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Roman.” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. c. 2, İletişim Yayınları, 1985, ss. 411-412.
• Namık Kemal. İntibah. Çınar Yayınları, 2018.
• Okay, Orhan. Batı Medeniyeti Karşısında Ahmet Mithat Efendi. Dergâh Yayınları, 2017.
• Özön, Mustafa Nihat. Türkçede Roman. İletişim Yayınları, 2017.
• Recaizade Mahmut Ekrem. Araba Sevdası. İletişim Yayınları, 2015.
• Sevengil, Refik Ahmet. İstanbul Nasıl Eğleniyordu? Alfa Basım Yayım, 2014.
• Swingewood, A. “Introduction: Sociology and Literature.” The Sociology of Literature. Editör Diana T. Laurenson-Alan Swingewood, Schocken Books, 1972.
• Şemseddin Sami. “Alafranga.” Kâmûs-ı Alem, c. 1, 1991, ss. 48.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı. Dergâh Yayınları, 2016.
• Tanyeli, Uğur. “İstanbul Mimarisinde Radikal Değişimin Evresi: XVIII ve XIX. Yüzyıllar”. www.istanbultarihi.ist. (Erişim tarihi: 28.01. 2021).
• Tekeli, İlhan. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kentsel Dönüşüm.” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, c. 4, İletişim Yayınları, 1985, ss. 881-882.
• Terzi Tozduman, Arzu. “Kıyafetler”. http://auzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/tarih_ao/ostarihi.pdf. (Erişim Tarihi: 20.02. 2021).
• Ziya Gökalp. Makaleler 9. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1980.