TÂRİH-i FETH-İ MISIR’DA BİRLEŞİK FİİLLER

Yıl 2023, Sayı: 54, 81 - 98, 22.12.2023

Ömer Anıl Düşmez

Öz

Bilindiği gibi dil, gelişime ve değişime açıktır. Dil kullanıcılarının gereksinimleri doğrultusunda yeni sözcükler ve yapılar türetilebilir. Sondan eklemeli bir dil olan Türkçenin yeni sözcük yapma yöntemlerinden biri de birleştirmedir. Makaleye esas olan birleşik fiiller de birleştirme biçiminde oluşturulmuş fiillerdir ve Türkçenin tarihsel sürecinde sıkça kullanılmışlardır. Birleşik fiil kavramının adlandırılması, tanımlanması ve sınıflandırılması hakkında araştırmacıların farklı görüşleri mevcuttur. Selimnâmeler, genellikle Yavuz Sultan Selim (I. Selim) ve II. Selim’in hüküm sürdükleri yılları anlatan ve araştırmacılara bu dönemlere ait tarihsel veriler sunan eserlerdir. Hem Türkiye’de hem de Avrupa’da çeşitli kütüphanelerde çok sayıda Selimnâme nüshasının olduğu bilinmektedir. Anılan türdeki eserlerden biri de Târih-i Feth-i Mısır’dır. Şîrî’ye ait olan bu manzum eserde, I. Selim’in hayatından Kanūnî Sultan Süleyman’ın tahta geçmesine kadar olan olaylar anlatılır. Bu çalışmada, Alaattin Aköz ve Orhan Yavuz tarafından hazırlanan ve 2019 yılında yayımlanan Târih-i Feth-i Mısır (Şîrî’nin Şâhâne-nâmesi) adlı çalışmada yer alan birleşik fiiller ele alınmıştır. Bu çalışmada, öncelikle birleşik fiil kavramının tanımlanması ve sınıflandırılması hakkındaki farklı görüşlere yer verilmiş ardından da Târih-i Feth-i Mısır (Şîrî’nin Şâhâne-nâmesi) adlı eserdeki birleşik fiiller incelenmiştir. Bu inceleme sırasında birleşik fiillerin metindeki sayfa ve satır numaraları da çalışmaya eklenmiştir. Bu yöntemle, üzerinden çalışılan fiillerin kullanım sıklıkları da gösterilmiştir. Eserde toplam 562 adet birleşik fiil tespit edilmiştir. Tespit edilen bu dilsel malzeme, üç ana başlık altında ele alınmıştır. Elde edilen veriler incelendiğinde, yabancı kökenli isimlerin fiilleştirilmesinde bu fiillerin önemli yeri olduğu dikkat çekmiştir. Tahminen XVI. yüzyıl sonlarına doğru istinsah edilen bu metindeki birleşik fiillerin kullanımı, dönemin dil özelliklerini yansıtması bakımından önem taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, Selimnāme, birleşik fiil, yardımcı fiil

Compound Verbs in Târih-i Feth-i Mısır

Öz

We know that the language is open to growth and change. New words and structures may be derived depending on the needs of language users. One of the new word-making methods of the Turkish language is unification. The compound verbs that are essential to the article are also verbs formed in the form of mergers and have been used frequently in the historical process of Turkish. Researchers have different views on the naming, defining and classifying the concept of compound verb. Selimnâmes are works which generally describe the years when Yavuz Sultan Selim (Selim I) and Selim II ruled and provide researchers with historical data of these periods. Both in Turkey and in various libraries across Europe, many copies of Selimnâme are known. One of the works of the mentioned type is Târih-i Feth-i Mısır. In this work written by Şįrį, events from Selim I's life to Kanunî Sultan Suleyman’s throne are described. In this study, the compound verbs in Târih-i Feth-i Mısır (Şîrî’s Şâhâne-nâme), prepared by Alaattin Aköz and Orhan Yavuz and published in 2019, were discussed. In this study, first, different opinions about the definition and classification of the concept of compound verb were included and then the compound verbs in Târih-i Feth-i Mısır (Şîrî’s Şâhâne-nâme) were examined. During this examination, the page and line numbers of the compound verbs in the text were also added to the study. With this method, the frequency of use of the verbs studied is also shown. A total of 562 compound verbs were identified in the work. This linguistic material is discussed under three main headings. Examining the data, it was noted that these verbs had an important place in the verbization of nouns of foreign origin. The use of compound verbs in this text, which was probably retained towards the end of the XVI century, is important in terms of reflecting the linguistic features of the period to us.

Anahtar Kelimeler

Old Anatolian Turkish, Selimnâme, Compound Verb, Auxiliary Verb

Kaynakça

• Akdemir, Yılmaz, ve İbrahim Halil Kaya. “Eski Anadolu Türkçesinde Birleşik Fiiller Üzerine.” Uluslararası Sosyal ve Beşerî Bilimler Araştırma Dergisi, c. 6, no. 37, 2019, ss. 1434-1456.
• Aköz, Alaattin, ve Orhan Yavuz. Târih-i Feth-i Mısır (Şîrî’nin Şâhâne-nâmesi). Palet Yayınları, 2019.
• Aksan, Yeşim. “Türkçede Durum Değişikliği Eylemlerinin Kılınış Özellikleri.” Dilbilim Araştırmaları Dergisi, no. 14, 2003, ss. 1-14.
• Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Baydar, Turgut. “İsim+Yardımcı Fiil Şeklinde Oluşan Birleşik Fiiller Üzerine.” A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, no. 49, 2013, ss. 55–66.
• Bilgegil, Kaya. Türkçe Dilbilgisi. Dergâh Yayınları, 1984.
• Böler, Tuncay, ve Hanifi Vural. Ses ve Şekil Bilgisi. Kesit Yayınları, 2012.
• Delice, İbrahim. “Yüklem Olarak Türkçede Fiil.” C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, c. 26, no. 2, 2002, ss. 185-212.
• Delice, İbrahim. Türkçe Sözdizimi. Kitabevi Yayınları, 2016.
• Demiral, Abdullah. Harezm Türkçesinde Birleşik Fiiller. 2012. Dicle Ü, Doktora tezi.
• Demiral, Abdullah. “Birleşik Fiil Konusundaki Yaklaşımlar.” Türk Dil Bilgisi Toplantıları-1 Birleşik Fiil Bildiriler ve Tartışmalar (6 Haziran 2014 Ankara), Türk Dil Kurumu Yayınları, 2022, ss. 13-32.
• Deny, Jean. Türk Dil Bilgisi, Modern Türk Dilbilgisi Çalışmalarının Kapsamlı İlk Örneği, Çeviren Ali Ulvi Elöve, Uyarlayan Ahmet Benzer, Kabalcı Yayınevi, 2012.
• Dizdaroğlu, Hikmet. Türkçede Fiiller. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1963.
• Duman, Filiz. XVI. Yüzyılda Yazılan Fetihnâmeler ve Gazavatnâmeler: Bibliyografya Çalışması. Gece Kitaplığı. 2022.
• Eker, Süer. Çağdaş Türk Dili. Grafiker Yayınları, 2013.
• Ercilasun, Ahmet Bican. Kutadgu Bilig Grameri: Fiil. Akçağ Yayınları, 2014.
• Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. Bayrak Basım/Yayın/Tanıtım, 2001.
• Ergönenç Akbaba, Dilek. “Türkiye Türkçesinde Yapısında İsim-fiil Bulunan Birleşik Fiiller.” Dil Araştırmaları Dergisi, c. 1, no. 1, 2007, ss. 83-95.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Hatiboğlu, Vecihe. Türkçenin Söz Dizimi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1982.
• Johanson, Lars. Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Karaağaç, Günay. Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• Karahan, Leyla. Türkçede Söz Dizimi- Cümle Tahlilleri. Akçağ Yayınevi, 2008.
• Koç, Nurettin. Yeni Dilbilgisi. İnkılâp Kitabevi, 1996.
• Korkmaz, Zeynep. “Türkiye Türkçesinde İktidar ve İmkân Gösteren Yardımcı Fiiller ve Gelişmeleri.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 1959, ss. 107-124.
• Korkmaz, Zeynep. “Türkçede Birleşik Fiiller ve Anlam Kaymaları.” Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, c. 2, 1998, ss. 3-14.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• Köktekin, Kâzım. Eski Anadolu Türkçesi. Fenomen Yayınları, 2011.
• Ölker, Perihan. “Eski Oğuz Türkçesinden Klâsik Osmanlı Türkçesine Birleşik Fiil Tercihi: Kâbûsnâme Çevirisi Örneği.” SUTAD, no. 43, 2018, ss. 47-64.
• Özkan, Mustafa. Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. Filiz Kitabevi, 2017.
• Özmen, Mehmet. Türkçenin Sözdizimi. Karahan Kitabevi, 2013.
• Tekin, Talat. Orhon Türkçesi Grameri. Sanat Kitabevi, 2000.
• Şahin, Hatice. “Kutadgu Bilig’te Tasvirî Fiiller.” U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, no. 2, 2000, ss. 95-105.
• Şen, Nazmi. “Eski Uygur Hukuk Vesikalarında Ad + (Yardımcı) Fiilden Oluşan Birleşik Fiiller.” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, c. 12, no. 1, 2023, ss. 22-43.
• Timurtaş, Faruk Kadri. Eski Türkiye Türkçesi. Akçağ Yayınları, 2005.
• von Gabain, Annemarie. “Türkçede Fiil Birleşmeleri.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, c. 1, 1953, ss. 16-28.