Notes on Turkish Personal Names and Titles on the Chinese Face of Köl Tigin Inscription

Yıl 2023, Sayı: 54, 187 - 207, 22.12.2023

Hüseyin Yıldız

Öz

At the time of the Kokturks, when the written sources of the Turkish language began to appear, texts engraved on hard objects such as stones and rocks are mostly found. The scarcity of texts written on paper and the difficulty of engraving texts on stone increase the importance of the material of the period. Köl Tigin, Bilge Kagan and Tunyukuk inscriptions, which are called bengu stone among the Kokturk written texts, are distinguished from the others in terms of both the volume and the author, subject, language and style of the texts. One of the noteworthy phenomena in the Old Turkic period is the issue of bilingualism. Bilingual texts can be found both in some inscriptions of the Kökturkish period and in manuscripts of the Old Uighur period. One of such texts is the Köl Tigin inscription, which is significant for Kokturkish. The fact that the western side of the Köl Tigin inscription is in Chinese not only facilitates the decipherment of the runic text, but also shows that the text is bilingual. Considering the subject integrity of the inscriptions, Turkish personal names and titles are also found among the Chinese words on the west side of the Köl Tigin inscription. This study focuses on the Turkish personal names and titles in the Chinese text on the western side of the Köl Tigin inscription and discusses their place in the Old Turkish-Chinese sound equivalence.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Chinese, Köl Tigin, Personal Names, Titles

KÖL TİGİN BENGÜ TAŞININ ÇİNCE YÜZÜNDEKİ TÜRKÇE KİŞİ ADLARI VE UNVANLAR ÜZERİNE NOTLAR

Öz

Türk dilinin yazılı kaynaklarının görülmeye başladığı Köktürkler zamanında çoğunlukla taş, kaya gibi sert cisimler üzerine kazınmış metinlere rastlanmaktır. Kâğıda yazılmış metinlerin az olması ve taş üzerine metin kazımanın zorluğu döneme ait malzemenin önemini bir kat daha artırmaktadır. Köktürk yazılı metinlerin içinde bengü taş olarak adlandırılan Köl Tigin, Bilge Kağan ve Tunyukuk yazıtları gerek hacmi, gerekse metinlerin yazarı, konusu, dili ve üslubu bakımından diğerlerinden ayrılmaktadır. Eski Türkçe döneminde dikkat çeken olgulardan biri de iki dillilik meselesidir. Hem Köktürkçe dönemindeki bazı yazıtlarda, hem de Eski Uygurca dönemindeki yazmalarda iki dilli metinlere rastlanabilmektedir. Bu tür metinlerden biri de Köktürkçe için önem arz eden Köl Tigin bengü taşıdır. Köl Tigin bengü taşının Batı yüzünün Çince olması, runik yazılı metnin çözümünü kolaylaştırmasının yanısıra, metnin iki dilli olduğunu göstermektedir. Bengü taşlardaki konu bütünlüğü dikkate alındığında Köl Tigin bengü taşının Batı yüzündeki Çince kelimeler arasında Türkçe kişi adlarına ve unvanlara da rastlanmaktadır. Bu çalışmada Köl Tigin bengü taşının Batı yüzündeki Çince metinde geçen Türkçe kişi adları ve unvanları üzerinde durularak, bunların Eski Türkçe-Çince ses denkliklerindeki yeri tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Çince, Köl Tigin, kişi adları, unvanlar

Kaynakça

• Akar, Ali. Kül Tigin Yazıtı. Ötüken Yayınları, 2022.
• Alyılmaz, Cengiz. Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu. Kurmay Yayınları, 2005.
• Alyılmaz, Cengiz. “Eski Türkler Yabancı Dil Biliyorlar mıydı?” Bezgek Yabancılara Türkçe Öğretimi Dergisi, c. 2, no. 1, 2023, ss. 1-31.
• Aydın, Erhan. “Yenisey Yazıtlarında Geçen Unvanlar ve Unvan Niteleyicileri.” TDAY-Belleten, c. 2011-2, no. 5, 2011, ss. 26.
• Aydın, Erhan. Orhon Yazıtları. Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. Bilge Kültür-Sanat, 2017.
• Barutçu, Sema. “Kül-tigin mi, Köl-tigin mi?” Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, c. 22, 1983, ss. 101-104.
• Bazin, Louis. “Kül Tegin mi Köl Tegin mi?”, Çeviren Ebru Kabakçı, Dil Araştırmaları, no. 19, 2016, ss. 209-214.
• Berta, Árpád. Sözlerimi İyi Dinleyin. Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. Çeviren Emine Yılmaz, Türk Dil Kurumu, 2010.
• Boodberg, Peter A. “The Language of the T’o-Pa Wei” Harvard Journal of Asiatic Studies, c. 1, no. 2, 1936, ss. 167-185.
• Ekrem, Erkin. “Nomgon Yazıtı’ndaki Kutlug Kagan’ın Kimliği Meselesi.” bilig, no. 106, 2023, ss. 35-54.
• Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. Dergâh, 2016.
• Ercilasun, Ahmet Bican ve Ziyat Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk. Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Türk Dil Kurumu, 2014.
• Erkoç, Hayrettin İhsan. Eski Türklerde Devlet Teşkilâtı (Gök Türk Dönemi). 2008. Hacettepe Ü, Yüksek lisans tezi.
• Erkoç, Hayrettin İhsan. “Eski Türk Devletlerinde Kağan ve Han Unvanları.” 18. Türk Tarih Kongresi, 1-5 Ekim 2018, Türk Tarih Kurumu, 2018, ss. 379-402.
• Hao, Chen. A History of the Second Türk Empire (ca. 682-745 AD). Brill, 2021.
• Hirakawa, Akira. Buddhist Chinese-Sanskrit Dictionary. The Reiyukai, 1997.
• Karlgren, Bernhard. Analytic Dictionary of Chinese and Sino-Japanese. Ch’eng-Wen, 1973.
• Kasai, Yukiyo. “Die alttürkischen Wörter aus Natur und Gesellschaft in chine-sischen Quellen (6. und 9. Jh.). Der Ausgangsterminus der chinesischen Transkription tū jué 突厥”. “Die Wunder der Schöpfung”. Mensch und Natur in der türksprachigen Welt. Editör Brigitte Heuer, Barbara Kellner-Heinkele, Claus Schönig. Ergon Verlag Würzburg, 2019, ss. 81-141.
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları. Türk Dil Kurumu, 1994.
• Ölmez, Mehmet. “Eski Uygur ve Çin Kaynakları Işığında Orhon Yazıtlarında Geçen Yer ve Kişi Adları.” III. Türkiyat, 2011, ss. 629-640.
• Ölmez, Mehmet. Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. Metin-Çeviri-Sözlük. BilgeSu, 2012.
• Özkan Nalbant, Bilge. “Kür/Kül ‘Cesur, Kahraman’ Sözcüğü Üzerine.” Türkbilig, no. 35, 2018, ss. 155-164.
• Pulleyblank, E. G. Lexicon of reconstructed pronunciation in Early Middle Chinese, Late Middle Chinese, and Early Mandarin. Vancouver: UBC, 1991.
• Radloff, Wilhelm. Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. St. Petersburg: Buchdruckerei der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 1985.
• Ramstedt, Gustav J. “Alte türkische und mongolische Titel.” Journal de la Société Finno-ougrienne, no. 55, 1958, ss. 59-82.
• Saito, Shigeo. “‘Ashina Kantoku Tomb’ çevirisi Üzerine Notlar: Tang Xian’ın Yönetimi Altındaki Türk Grubunun Doğası”. İç Asya Dilleri Üzerine Çalışmalar, no. 26, 2011, ss. 1-38. [Japonca/ 齊 藤 茂 雄 (2011). “ 突厥「阿史那感徳墓誌」訳注考: 唐羈縻支配下における突厥集団の性格”.内陸アジア言語の研究, 26, 2011, ss. 1-38].
• Schlegel, Gustaaf. La Stèle Funéraire du Teghin Giogh et ses Copites et traducteurs Chinois, Russes et Allemands. Soumalaisen Kırjallisuuden Seuran Kırjapainossa, 1892.
• Schuessler, A. ABC Etymological Dictionary of Old Chinese. University of Hawai’i Press, 2007.
• Sertkaya, Osman Fikri. “Göktürk Tarihinin Meseleleri: Kül Tigin mi~Köl Tigin mi?” Göktürk Tarihinin Meseleleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1995, ss. 129-133.
• Soothill, William Edward; Hodous, Lewis. A Dictionary of Chinese Buddhist Terms with Sanskrit and English Equivalents and A Sanskrit-Pali Index. Routledge, 2014.
• Şirin, Hatice. Kül Tigin Yazıtı, Notlar. Bilge Kültür Sanat, 2015.
• Şirin, Hatice. Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Türk Dil Kurumu, 2016.
• Şirin, Hatice. Kül Tigin Yazıtı. Notlar. Bilge Kültür-Sanat, 2019.
• Taşağıl, Ahmet. “Köl Tigin Yazıtının Çince Yüzü Hakkında.” Avrasya Etüdleri, 2003, ss. 3-24.
• Taşağıl, Ahmet. “Köl Tigin Yazıtının Çince Yüzü Hakkında”. Belleten, c. 68, no. 252, 2004, ss. 403-422.
• Tekin, Talât. Orhon Yazıtları. Türk Dil Kurumu, 2010.
• Temir, Ahmet. “Türkçe Kül-Tigin ve Moğolca Otçigin Adları İle İlgili Tartışmalar Üzerine”. Şükrü Elçin Armağanı. Editörler Umay Günay, Abdurrahman Güzel, Dursun Yıldırım, Hacettepe Üniversitesi, 1983, ss. 293-296.
• Von Der Gabelentz, Georg. “Traduction allemande de l’inscription chinoise de la stèle en honneur du Téghin Giogh par Georg von Der Gabelentz.” Schlegel, Gustaaf. La Stèle Funéraire du Teghin Giogh et ses Copites et traducteurs Chinois, Russes et Allemands. Helsingissä: Soumalaisen Kırjallisuuden Seuran Kırjapainossa, 1892, ss. 51-57.
• Vovin, Alexander. “Once Again on The Etymology of The Title qaγan.” Studia Etymologica Cracoviensia, c. 12, 2007, ss. 177-187.
• Yalınkılıç, Tuba. “Kül Tigin Yazıtının Çince Metni ve Tercümesi”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, c. 2, no. 2, 2013, ss.79-85.
• Yıldırım, Kürşat. Türk Tarihi İçin Eski Çince-Türkçe Sözlük. Hun, Tabgaç, Gök-Türk, Uygur ve Çin Hükümdarları Listesi İlavesiyle. Otopsi, 2010.
• Yıldız, Hüseyin. “Türk Bengü Taşlarına Göre ‘Kağan’ Üzerine Notlar.” Çelebi, c. 2, no. 5, 2021, ss.141-155.
• Yıldız, Hüseyin. “Eski Türk Yazıtlarında İki Dillilik.” Prof. Dr. Kerime Üstünova Armağanı. Editörler Hasene Aydın, İbrahim Karahancı, Efe Akademi, 2022, ss. 561-567.