Doğu Saraylarında İdarî ve Mimarî Devamlılık: Urartu Kef Kalesi (Kef Kenti) Sarayı ve Topkapı Sarayı Örnekleri

Yıl 2024, Sayı: 55, 35 - 63, 05.06.2024

Büşra Ayaz , Mert Ağaoğlu

Öz

Medeniyetin en önemli göstergelerinden olan şehir hayatı, Doğu’da ortaya çıkmıştır. Uygarlık tarihinde Mezopotamya’da ilk şehir ve devletlerin oluşmasıyla beraber anıtsal mimarî örnekleri verilmeye başlanmıştır. İlk anıtsal mimarî örnekleri olan tapınaklardan sonra ikinci anıtsal yapılar saraylar olmuştur. Saraylar; hükümdarların aileleri ile birlikte ikamet ettiği yapılar olmanın haricinde devletin yönetim merkezi olarak da kullanılmıştır. Vergi ve savaş ganimetlerinin muhafaza edildiği depo-hazine bölümleri, zanaatkarların atölyeleri, resmî büro hizmeti gören birimler, ahırlar, mutfaklar ve taht kabul salonları Doğu saraylarının en önemli birimleri olmuştur. Sümerlerden itibaren mevcut saray planları göz önüne alınarak Osmanlılara değin Doğu toplumlarında sarayların belirli bir mimarî geleneği takip ettiği görülmektedir. Saraylar; surlar ile çevrili, bahçeler içerisinde, farklı konumlara yerleştirilen birbirlerine avlular ve koridorlar ile bağlanan, anıtsal kapıların bulunduğu, geçişlerin bazı kısımlarda sınırlı olduğu birimler şeklinde meydana gelen kompleksler biçiminde gelişmiştir. Söz konusu düzenleme Doğu’da yaklaşık 5 bin yıl boyunca benzer bir gelişim şeması izlemiştir. Adı geçen durum yalnızca mimarî düzenlemede görülmeyip saray teşkilatına da yansımıştır. Sarayların teşkilat olarak biçimlenmesi, saray görevlilerinin vazifeleri de benzerlik göstermiştir. Makalede; M.Ö. 9.-7. Yüzyıllar arasında Doğu Anadolu merkezli bir devlet kuran Urartulara ait Adilcevaz-Kef Kalesi (Kef Kenti) Sarayı ile Topkapı Sarayı, Doğu saray geleneğinde mimarî biçimlenme açısından benzerlikleriyle mukayese edilerek incelenmiştir. Her iki sarayın öncesinde Doğu’da inşa edilen saraylardan örnekler verilerek plan özelliklerine değinilmiştir. Batı’nın Doğu karşısındaki siyasî, iktisadî ve kültürel egemenliği neticesinde, 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğu saray geleneğinin simge yapılarından Topkapı Sarayı terk edilmiştir. Batı tarzında inşa edilen Dolmabahçe Sarayı ile Doğu saray mimarî düzenlemesi teşkilatı bırakılarak Batı tipinde bir mimarî ve örgütlenmeye gidilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Doğu, Saray, Mimari, Urartu Kef Kalesi, Topkapı Sarayı

Administrative and Architectural Continuity in Eastern Palaces: Examples of Urartian Kef Castle (Kef City) Palace and Topkapi Palace

Öz

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmed. Sarayda Harem. Hayat Yayınları, 2011.
• Akın, Nur. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, no. 3, 1997, ss. 1611-1614.
• Atila, Nermin. MÖ II. Bin Yılda Boğazköy ve Çevresinin Jeopolitiği. 2015. Selçuk Ü, Yüksek lisans tezi.
• Avcı, Casim. “Leşker-i Bazar.” DİA, c. 27, 2003, ss.142-143.
• Avcı, Casim. “Urartu İskânında Esir Nüfus.” Toplumsal Tarih, no. 274, 2016, ss. 70-74.
• Avcı, Casim. Van Gölü Havzasında Urartu İskân Politikası. 2015. İstanbul Ü, Doktora tezi.
• Ayman, İsmail. Urartu Krallığı’nın Yayılım Alanı İçerisinde Yer Alan Yerleşim Tipleri. 2013. İstanbul Ü, Doktora tezi.
• Belge, Murat. Osmanlı’da Kurumlar ve Kültür. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. 2005.
• Cancik Kirschbaum, Eva. Assurlular. Alfa Yayınları, 2020.
• Cezar, Mustafa. Osmanlı Başkenti İstanbul. EKAV Vakfı Yayınları. 2002.
• Çoşkun, İsmail, ve Dilara Demirtaş. “Yeni Asur Saray Sanatı.” Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, c. 7, no. 4, 2020, ss. 2102-54.
• Çevik, Özlem. Anadolu’da Kentleşme Süreci. 2004. Ege Ü, Doktora tezi.
• Çilingiroğlu, Altan. Urartu Kralligi Tarihi ve Sanatı. TTK Yayınları, 2020.
• Eldem, Sedad, ve Feridun Akozan. Topkapı Sarayı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1981.
• Eravcı, Burcu Esra. Hitit Devleti’nde Saray Sistemi. 2019. Ankara Hacı Bayram Veli Ü, Yüksek lisans tezi.
• Erdoğan, Serkan. “Kefkalesi Urartu Yerleşiminin Tarihsel Arka Planı.” Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 36, no. 62, 2017, ss. 31-58.
• Esemenli, Deniz. Mekânlar, Zamanlar: Topkapı Sarayı. Akbank Yayınları, 2000.
• Esemenli, Deniz. Osmanlı Sarayı ve Dolmabahçe. Homer Kitabevi, 2002.
• Eyice, Semavi. Topkapı Sarayı. Epoch Yayınları, 1985.
• Fischer, Steven Roger. Yazının Tarihi. İş Bankası Kültür Yayınları, 2022.
• Grabar, Oleg. İslam Sanatının Oluşumu. Alfa Yayınları, 2018.
• Hrouda, Barthel. Mezopotamya. Alfa Yayınları, 2020.
• İnalcık, Halil. Adâlet Kitabı. Yeditepe Yayınları. 2015.
• Kaya, Mehmet Ali. İlkçağ Tarihi ve Uygarlığı. Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2020.
• Koçu, Reşat Ekrem. “Topkapı Sarayı.” İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, 1960.
• Kuban, Doğan. İstanbul Bir Kent Tarihi. Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2004.
• Kuvanç, Rıfat. Urartu Mimarisinde Malzeme ve Teknik. 2017. Van Yüzüncü Yıl Ü, Doktora tezi.
• Mackay, Ernest. A Sumerian Palace And The A Cemetery At Kish, Mesopotamia. Field Museum Anthropological Memoirs, 1929.
• Memiş, Bahar. Urartu Konut Mimarlığı. 1997. İstanbul Ü, Yüksek lisans tezi.
• Musluoğlu, Ziya. MÖ I. Binyıl Kuzey Suriye Bölgesi Saray Mimarisi. 2010. Ege Ü. Yüksek lisans tezi.
• Naiboğlu, Nihan. “Kentleşmenin Kökeni Mezopotamya’da İlk Kentler.” MSGSÜ Sosyal Bilimler Dergisi. c. 3, no. 20, 2019, ss. 211-224.
• Necipoğlu, Gülru. 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı. Yapı Kredi Yayınları, 2007.
• Ortaylı, İlber. Osmanlı Sarayında Hayat. Yitik Hazine Yayınları, 2008.
• Özcan, Abdulkadir. Atam Dedem Kanunu Kanunnâme-i Âl-i Osman. Kronik Yayınları, 2018.
• Sağdıç, Zafer. Üç Osmanlı Sarayında İşlev ve Mimarlık Bağlantısı. 2006. Yıldız Teknik Ü, Doktora tezi.
• Sakaoğlu, Necdet. Tarihi, Mekanları, Kitabeleri ve Anıları ile Saray-ı Hümayun. Denizbank Yayınları, 2002.
• Salvini, Mirjo. Urartu Tarihi ve Kültürü. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2006.
• Sevin, Veli. Yeni Assur Sanatı I: Mimarlık. TTK Yayınları, 2019.
• Sözen, Metin. Devletin Evi Saray. Sandoz Yayınları, 1990.
• Şahin, Gökhan. M.Ö. I. Bin Öncesi Anadolu Saray Mimarisinin Ortaya Çıkışı, Gelişimi ve Yönetime Dair Düşündürdükleri. 2019. Mehmet Akif Ersoy Ü, Yüksek lisans tezi.
• Tan, Armağan. Urartu Devleti’nin Kuruluşu. 2010. Marmara Ü, Yüksek lisans tezi.
• Taneri, Aydın. Osmanlı Devleti'nin Kuruluş Döneminde Hükümdarlık Kurumunun Gelişmesi ve Saray Hayatı-Teşkilatı. TTK Yayınları, 1978.
• Tanman, Baha. “Divanhane.” DİA, c. 9, 1994, ss. 437-444.
• Tarım, Zeynep. “Saray.” DİA, c. 36, 2009, ss. 117-121.
• Tarım, Zeynep. “Topkapı Sarayı.”, DİA, c. 41, 2012, ss. 256-261.
• Tekin, Murat. “Dünya Tarihi’nde İlk Şehir ve Şehir Devletinin Ortaya Çıkışı ve Gelişimi.” SBAD Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, c. 12, no. 2, 2017, ss. 17-30.
• Tuğluca, Murat. Osmanlı Devlet-Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi. TTK Yayınları, 2020.
• Turan, Namık. “İktidarı Simgeleyen İdari ve Törensel Bir Mekân Olarak Osmanlı Sarayı'nın Tasarımı.” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, c. 56, no. 1, 2011, ss. 91-129.
• Uğurlu, Kâmil. “Kubadabad Sarayı.” DİA, c. 22, 2002, ss. 299-300.
• Uluçay, Çağatay. Harem. TTK Yayınları, 1985.
• Yerasimos, Stefanos. İstanbul İmparatorluklar Başkenti. Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010.
• Yetkin, Şerare. “Abbasiler.” DİA, c. 1, 1988, ss. 49-56.
• Yiğit, Rıdvan. Yeni Arkeolojik Araştırmalar ve Jeofizik İncelemeler Işığında Adilcevaz Kef Kalesi. 2019. Bitlis Eren Ü, Yüksek lisans tezi.
• Avcı, Can. Van Gölü Havzası’nda Urartu İskân Politikası. 2015. İstanbul Ü, Doktora tezi.
• Topkapı Sarayı: Mert Ağaoğlu, Esra Ersoy, Melike Öztürk.